Püritanlar ve Pilgrimler

Pilgrimler ayrılıkçı Püritanlar idiler. Başka Püritanlar gibi Anglikan Kilisesini reformdan geçirmek yerine ondan ayrılmayı seçen bu radikal Protestanlar dinin tüm dışsallığını dışlıyorlardı. Bir devlet kilisesi olan Anglikan Kilisesini arındırmak doğrudan doğruya kraliyete vurmak olacak ve eylem politik bir devrim niteliğini kazanacaktı. Ama ne İngiltere’de bir Protestan devrim için zemin vardı, ne de bir duyunç özgürlüğü sorunu olan Protestanlık bir şiddet eyleminin ürünü olabilirdi. Püritanların bir İç Savaştan (1642-46) utku ile çıkmalarına karşın, kısa süreli bir Cumhuriyet’ten sonra 1660’da yeniden Kraliyete dönüldü ve bu kez Anglikan Kilisesi kendini tüm Püritanlarından arındırdı. Modern devrimin gerçek eylemcisi olacak olan yurttaş toplumu Yeni Dünyaya sığınmaya başladı.

‘İngiliz Reformasyonu’ yalnızca bir şaka idi ve sözde ‘Protestan’ Anglikan Kilisesi daha başından yalnızca Katolik bir kralın bir kaprisi olarak doğmuştu. Ardılları da ya Katolik idiler ya da hiçbir zaman Katolikliği bütünüyle terk etmediler, her zaman şu ya da bu ölçüde ‘arınmamış’ kaldılar.

Püritanlar Tanrıları ile aralarında herhangi bir insan aracılığını kabul etmiyor, yalnızca kendi bireysel yüreklerinin yetkesi altında yaşamayı istiyorlardı. İnançlarının biricik temelini “Kutsal Yazılar” dedikleri ve çok iyi anlamadıkları metinler oluşturuyordu. Ayinleri, törenleri, ikonları, imgeleri ve tüm biçimsel davranışları ve takıntıları inançlarına ilgisiz buluyor, Kilisenin özünü rahiplerin değil, yalnızca inananların oluşturduğunu kabul ediyorlardı. Ve bu Calvinistler seçilmiş, yazgıları önceden-belirlenmiş bir azınlık oluşturuyorlardı. Duyunçları üzerinde ne olursa olsun hiçbir yetke tanımadıkları için, Yazıları hiçbir sınırlama olmaksızın özgürce yorumluyor, tartışıyor, ve herşeyde son sözü yalnızca kendileri söylüyorlardı. Karakterlerinde hiçbir zaman insanın insana egemenliği gibi bir tuhaflığı anlama yeteneği gelişmedi. İngilizler olmalarına karşın etnisite ile ilgilenmediler, ve ülkelerinin adını bile bir İtalyan’dan ödünç almada duraksamadılar.

On yedinci yüzyılın başlarında ülkelerini terk etmelerinin nedeni yalnızca dinsel hoşgörünün yokluğu değildi. Hoşgörü altında yaşamak en iyisinden arınmış olmayanlar arasında, gizli bir nefret kültürü ortasında, bir kültürel çoğulculuk yalanında yaşamak olacaktı. İlkin Hollanda’ya göç ettiler. Ama Protestanlara en büyük hoşgörüyü tanıyan ve çoğunluğu Calvinist olan Hollanda’da yapamadılar. Henüz kendileri yerel kültürlerinden, etnik karakterlerinden bütünüyle arınmamışlardı. İngilizler olarak Hollandalıları yabancıladılar. Bu dinsel sürgünler toplumsal tikelliklerden bütünüyle arınmış ve bütünüyle dürüst tanrısal bir topluluk içinde, aslında göğün krallığında yaşamayı istiyorlardı. Olanaklı gördükleri biricik çözüme döndüler ve Yeni Dünyaya giderek bu seçilmişler topluluğunu kendileri yaratmaya karar verdiler. İnançları görünmeyen şeylerin tanığı idi ve görülür dürüstlüğün tanrısallık gibi olduğuna inanıyorlardı.

Püritanizm ve Üçlülük Din Kavramı Püritanizm ve Üçlülük Din Kavramı Tarihsel olarak Üçlülük Din Kavramının en yakınına gelen inanç biçimi Püritan Protestanlıktır. Ama bu Calvinist (ya da Reformlu ) inanç biçimi bile din kavramına yalnızca "yaklaşır," onunla bütünüyle çakışmaz. Püritan "önderler" kendilerini araya sokarlar ve bir tür teokrasi kurma yetkilerinde diretirler. Din Kavramına göre Tanrı kendini Kutsal Tine ikisi arasındaki biricik aracı olan Oğul aracılığıyla bildirir. İsa "Bedenselleşmiş Söz" ya da "Logos"tur. Püritanların Tanrının “yanılmaz” sözü olduğuna inandıkları İncil metinlerinde Tanrı insan yazarlar aracılığıyla konuşur. Ama bu “Kutsal Metinlerin” yeterince kapsamlı olmadıkları ve yorumlanmaları gerektiği de kabul edilir. Kimi yorumculara göre metinlerin bir bölümü “yanlış” da olabilir. Sola scriptura ilkesinin kendisi o ilkeyi kabul edenlere göre kuşkuludur. Birey kendi duyuncuna başvurmak zorundadır. Böylece bireysel duyunç Kutsal Yazıların da yargıcıdır ve bu ne yerde ne de gökte hiçbir üst yetke tanımayan eksiksiz duyunç özgürlüğüdür. Burada sorun en sonunda insanın “bilme yetisini” ilgilendirir ve Calvin insanın Tanrıyı bilebileceğini kabul eder. Tanrının bilgisi insanın gerçek kendisini bilme ediminde dolaysızca verilir. İnsan bağımlı, türevsel, ikincil görülür. Ve gene de Tanrının yaratısı olarak onunla aynı tözü paylaşır ve ancak bu tözün bilgisi insan ve Tanrı arasındaki birliği yaratır. Calvin'in insana yüklediği bu sonsuz değer ne kadar ussal olsa da, Püritanizmin tüm ussallığı yorumunun gerçeklik değerine bağlıdır. Ama Püritan Tanrıbilim de tasarımlar ve imgeler ile ve giderek bütünüyle usdışı simgeler ile çalışır, kavramlar ile değil. Ve nesneleri üzerine ciltler dolusu yazan yazarlar bile banalitenin ötesine geçmeyi başaramazlar. Institutes of the Christian Religion Hıristiyan Dininin Kurumları, Calvin, 1539 "İye olduğumuz tüm bilgelik, başka bir deyişle gerçek ve sağlam bilgelik iki bölümden oluşur: Tanrının bilgisi ve kendimizin bilgisi. Ama, birçok bağ ile birleşmelerine karşın, hangisinin önce geldiğini ve ötekini ortaya çıkardığını ayırdetmek kolay değildir." "Nearly all the wisdom which we possess, that is to say, true and sound wisdom, consists of two parts: the knowledge of God and of ourselves.But, while joined by many bonds, which one precedes and brings forth the other is not easy to discern." Calvin'e göre: Tanrının bilgisi doğuştandır (I. iii. 3); insanların yüreklerinde doğal olarak yazılıdır (I. iv. 4); ve böylece insanın yapısının kendisinin bir parçasıdır (I, iii, 1).     Karl Barth İsa'nın çarmıha gerilmesinde bildirilen Tanrıyı insan kültürleri ile, ne kadar büyük olursa olsun insan başarımları ya da iyelikleri ile ilişkilendiren her bakış açısını yadsır. Ama “Kutsal Yazılar”ın kendileri de insanın kültürel yaratılarıdır. Özel olarak “Tanrı” ile ilgili olmalarına karşın, kavramsal olmayan imgesel, tasarımsal düşünceler olarak bütününde insana aittirler. Tanrının Oğlu olarak İsa'nın kendisinin aracılığı dışında herhangi bir aracılık Üçlülük din kavramına uymaz ve “Kutsal Yazılar” böyle bir aracılık için ne uygun ne de yeterlidir. Eski Ahit metinleri sık sık yazarlarındaki kabalığı, nefret duygusunu, ve sık sık acımasızlığa varan duyunçsuzluğu sergiler ve “seçilmiş halk” için betimledikleri “etik” gerçekte etik-dışı ve evrensel insanlığa düşmandır. “Kutsal Yazılar”a yüklenen aracılık işlevi insanı seven ve onunla Bir olan bir Tanrı adına değil, oldukça değersiz ve derinliksiz insan yazarlar adınadır. Yeni Ahit de tüm tarihsel-kültürel belirlenimlerin dışında tanrısal bir Oğul karakteri çizmede sık sık başarısız ve aptalcadır. Ama Karl Barth da tanrısallığın kanıtını tansıklarda bulan bu düşlemsel Yazılara hak etmediği önemi yükler. Püritanlar Calvin’in Püritanizmini izleyerek tüm dışsallığı yalnızca dinlerinden arındırmakla kalmadılar, ama yaşamlarından da arındırdılar. Püritanizm genel olarak kültürün geçicilik, değersizlik ve saçmalıkları ile geçimsiz evrensel, yalın, içtenlikli bir insan karakteri biçimlendirir. Ama Püritanizm öğretilerinde herşeye karşın Üçlülük Kavramına ait olmayan birçok şeyi barındırdı. Reformasyonun önderleri ilkin tıpkı Katolik Kilisesi gibi dünyasal ya da politik bir egemenlik özlemi içinde idiler. Öte yandan ikonoklazmı vandalizme vardırdılar ve güzel sanatları reddettiler. Ama kendilerini yargılayacak ve tarihten bütünüyle silecek saltık duyunç özgürlüğünü yarattıklarının bilincinde değildiler.

Pilgrimler için Yeni Dünyaya göç ilkin tehlikeli bir deniz yolculuğu demekti. Sonra yabanıl ve zorlu bir doğal çevrede tüm gereksinimlerini kendi emek ve becerileri ile karşılamayı başarmaları, aşağı yukarı herşeyi sıfırdan başlamak üzere kendilerinin üretmesi demekti. Ve tüm bu güçlüklerin altında yatan görülmeyen amaç tanrısal bir krallığın yaratılması idi. Pilgrimler ve Püritanlar Yeni Dünyaya tecimsel kazanç ya da başka dünyasal çıkarlar amacıyla gitmediler. Ve gene de Püritanların Yeni Dünyası 20’nci yüzyıla doğru dünyanın en büyük ekonomik gücü oldu ve giderek zamanla Eski Dünyanın arkaik kültürlerinin sonu gelmez şiddet kültürünü dizginleme ve yatıştırma işlevini de üstlendi. Ekonomi etik gerektirir. Kapitalizm hırs gerektirir. Ekonomik güdüyü hırsa indirgemek hırsın ‘moral’ etmen olduğunu kabul etmeyi gerektirir. Edimsellik kimi yararcı ‘ekonomistlerden’ daha moraldir, çünkü düzgün ve özgür insan moral normunu duyuncundan türetir, yarardan değil.

Püritanlığın tarihsel önemini yadsımak için ciddi bir düşüncesizlik yeteneği gereklidir. Pozitif dinsel kurgulardan bütünüyle ayrı olarak, Din kavramı insan haklarını evrensel olarak tanır, duyunç özgürlüğü üzerine dayanır, ve ancak bu hak ve ahlak temellerinde aklanan dünyasal etik toplumsal yaşamın gerçek biçimidir. Bunlar Devlet kavramının da biricik özsel içeriğidir. Püritanların topluluk yaşamları bütünüyle demokratik ve bütünüyle dinsel idi. Laiklik gibi bir sorunları yoktu ve dünyasal yaşam ve dinsel yaşam arasında bir ayrım yapmaları gereksizdi.

Modern dünyanın politikasından piskoposları, rahipleri ve daha başka ‘kutsal’ figürleri arındırmak demokrasinin kendisini gerçek kavramına yaklaştırmaktan daha önemsiz bir sonuç getiremezdi. Monarşilere, aristokrasiye ve dinadamları sınıfına karşı savaşımda radikal Protestanlardan daha ödünsüz bir politik güç bulmak olanaksızdır. Ve bu öndersiz güç, Roma Katolik Kilisesinin istençsiz ve eylemsiz sürüsünün tersine, Dünya Tarihinin kendisinin istenci olan yurttaş toplumunun bir ön biçimi idi. Modern dönem ve modern tarih yalnızca kendi istencini ve kendi egemenliğini tanıyan ve kendinden başka hiçbir güce hesap vermeyi kabul etmeyen yurttaş toplumu ya da özgür ulus doğuşu ile başlar. Ve bu doğuş henüz salt doğuş olduğu uzun bir devrim sürecinin ilk habercisidir. Demokratik bilincin büyüyüp olgunlaşması, küreselleşmesi, etik yaşamın arkaik yaşam biçimlerini yeryüzünden silmesi şu ya da bu önderin değil, yurttaş toplumunun sorumluluğuna düşer. Ve türdeş ulus-devletlerin önlerinde bekleyen gelecek savaşmak değil, birleşmektir.

Modern devrim geri alınamayacak biricik gerçek devrimdir, çünkü devrim bir partinin, önderin vb. istenci tarafından kraliyetin devrilmesi değil, duyunç ve istenç özgürlüğünün bilincine varan kitle tabanının kendisi tarafından yerine getirilen gerçek politikadır. Modern devrim Dünya Tarihinin bütün bir emeğini üstlenen ve onu ereğine ulaştıracak olan yeni bir tinin, modern tinin oluşu sürecidir.

İngiliz Kilisesi (Anglican Church ya da ecclesia anglicana)

‘İngiliz Reformasyonu’ tuhaf bir terimdir çünkü bu ‘Reformasyon’un önderi bir Katolik olan ve Katolik kalmayı sürdüren VIII. Henry’dir.

İlk bakışta Roma Katolik Kilisesinden kopuş VIII. Henry’nin kaprisi olarak görünse de, Reformasyonun düşünceleri ülkede bir süredir yayılmaya başlamış ve nüfusun bir bölümü daha şimdiden Calvinizme dönmüştü. Aynı zamanda İngiltere Roma Katolik Kilisesinin bütün bir Avrupa’daki en güçlü kalesi idi ve kurumsal Kilisenin bütün bir yozlaşması İngiltere’de İngiliz karakteristikleri ile bütünlük içinde sergileniyordu. 1534’te Katolik Henry’nin İngiltere’yi Roma Katolik Kilisesinden koparması ve kendini Anglikan Kilisesinin Başkanı yapması bir Reformasyona eşit değildi. İngiliz ‘Reformasyonu’ bilmeden ve istemeden yanlışlıkla yapılan bir davranış gibidir. Ama kendinde fazla önemli olmayan bu olay hiçbir biçimde öngörülemeyecek sonuçlara götürdü. Püritanlar ülkeyi boşaltmaya başladılar ve İngiltere’de yalnızca onlar tarafından temsil edilen etik karakteri de yanlarına alarak ve Yeni Dünyada kendilerine yeni bir ülke kurmaya gittiler.

İngiltere Katolik kültürüne bağlı kalmada diretti ve ülkede hiçbir zaman başka kuzey ülkelerinde olduğu gibi kültürün bütününü tanımlayacak bir Reformasyon gerçekleşmedi. Kaçınılmaz olarak zulüm görmeye başlayan Protestanlar için seçenekler ya Anglikan Kilisesini içeriden arındırmak (Püritanizm ya da Arındırmacılık) ya da ondan bütünüyle ayrılmak (Ayrılıkçılık) idi. Püritanlar kitlesel olarak Anglikan Kilisesinden kaçmayı seçtiler ve kalanlar inançlarının arılığından özveride bulunarak kendilerini bir yarı-Katolik yarı-Protestan inanca uyarlamaya başladılar.

16’ncı yüzyılda Kıtada Reformasyon güçlenirken, Avrupa’nın İspanya’dan sonraki Katolik kalesi olan İngiltere’de Luther ile ya da Calvin ile ya da Zwingli ile karşılaştırılabilecek bir önder çıkmadı. Bunun nedeni İngiltere’nin uygarlıktan göreli yalıtılmışlığında ve buna bağlı etik geriliğinde yatar. Fransızca’dan gelmiş olabileceği düşünülen ‘puritan’ sözcüğü bile ilk kez ancak 16’ncı yüzyılın sonlarına doğru kullanılmaya başladı. Sözcük özel bir mezhebi ya da bir tür fanatizmi anlatmaktan çok tamamlanmış bir Reformasyonu ve özüne yeniden geri dönmüş Hıristiyanlığı anlatmak için kullanılıyordu.

Reform düşünceleri de başka herşey gibi İngiltere’ye Kıtadan geldi ve başlıca Calvin’den etkilenen dinadamlarının çabaları yoluyla yayıldı. Ama sonuçta ortaya çıkan Anglikan Kilisesi Protestan bir karakter taşımaktan çok orta bir yol izleyerek (via media) Roma Katolik Kilisesinin boşinançlarının bir bölümüne bağlı kalmayı sürdürdü.

İngilizlerin hiçbir zaman bir Luther gibi ya da Calvin gibi Protestan önderleri olmadı. Ama on yedinci yüzyılda I. Elizabeth zamanında güçlü bir Püritan devim gelişti. Calvin’in öğretilerini izleyen Püritanizm Anglikan Kilisesini devirmek yerine kurumu içeriden dönüştürmeyi istedi. Kilisede güç ve sorumluluk konumları elde etmelerine karşın umutları boşa çıktı. İngiltere Anglikan Kilisesinin orta yolcu karakteri ile ülkede yer alan modern etik dönüşümü önledi ve radikal Protestanlara ülkenin yarı-Katolik Anglikan Kilisesinden kaçmaktan başka seçenek bırakmadı.

Püritanlar

Püritanlar yaşamın her alanında Tanrının istencine boyun eğmeyi istiyorlardı. Ama herkes yaşamında böylesine kökten bir değişime istekli değildi ve belli bir gevşeklik payının olması gerektiğini düşünenler vardı. Papayı yadsımak, bir Protestan Kilisede aşağı yukarı eskiden olduğu gibi tapınmayı sürdürmek, İncil’i yüzeysel olarak okumak onlar için bütünüyle yeterli idi.

Püritanlar da onlara yüklenen tüm düşlemsel karakter özelliklerine karşın normal insanlardı. Ancak Katolik gevşeklik ve hedonist bakış açısı ile göreli olarak normal olanın çileci görünmesi kadar çileci idiler. Kültürel dışsallıklardan rahatsız olmaları iyi giyinmeyi, iyi yemeyi ve başka herkes gibi toplumsal olmayı sevmelerinin önüne geçmedi. Onları İngiltere’nin yarı-Protestanlarından ayıran yan dürüst ve düzgün olmak için istekli ve kararlı olmaları, ve bunu kendi duyunçları ile başarmaya çalışmaları idi. Ancak etik yaşamda olanaklı olan bireyselliğin gelişmesi toplumsallığın da gelişmesinin ön-koşuludur.

İngiltere’de Püritanların başka herşeyden çok sevdikleri şey toplanarak birlikte İncil’i okumak ve tartışmak idi. Bu toplantılarda gerçeği bir rahipten ya da piskopostan almıyor, tersine onu kendi başlarına tartışıyorlardı. Aralarından bir bölümünün kutsal yaşam isteğinde aşırılığa gitmesi kaçınılmazdı. 1588’de radikal Püritanların eylemleri ve Kraliçenin karşı eylemleri başladı. 1593’te Parlamento Püritanlara karşı bütün topluluğu bastırmaya yönelik yasalar çıkardı. İngiltere’de devlet ve kilise bir olduğu için, ayrılıkçılık doğal olarak ihanet ile bir görülüyordu ve kilise bir devlet kilisesi olduğu için, ondan ayrılmak İngiltere’nin kendisinden ayrılmak demekti. Bu düzeye dek İngiltere’ye karşı Amerikan Bağımsızlık Savaşını daha savaş yapılmadan kazananlar ilkin Pilgrimler oldu.

Niçin geldiler?

Pilgrimler Amerika’ya yoksul oldukları için ya da Hollandalılar gibi tecim yapmak için ya da İspanyollar gibi altın ve gümüş bulmak için gelmediler. Öyle görünür ki başlıca güdüleri Yeni Dünyada kendilerine gerçekten yeni bir dünya yaratmak, “Tanrılarını utandırmayacak” insanlar olmak idi. Dışsal arınma yeterli değildi. Ve içsel arınma sürekli içsel yenileşmeyi olanaklı ve kaçınılmaz kıldı. Püritanlıkları ile, sonlu gelenek kültürlerinin geçiciliğini tanıdılar. Kültürün pıhtılaşmasına izin vermeyen duyunç ve istenç özgürlüğü ile büyümeye başladılar. Modern kültürün dayanıksız, değersiz ve akışkan karakteri ile uyum içinde değişmeyi sürdürdüler.

Amerikan Tininin kökenine ilişkin özsel mit Pilgrimlerin Plymouth’ta yerleşmesidir. Mayflower adlı geminin iki aylık bir yolculuktan sonra İngiltere’den getirdiği 102 göçmen Plymouth’a (Massachusetts) yerleşmeyi başardı. Bu ilk yerleşim değildi. Daha önce gelenler vardı ve ilk sürekli İngiliz yerleşimi 1607’de Virginia Company of London tarafından kurulan Jamestown (Virginia) idi.

İngiltere laik değildi. Din devlete altgüdümlü ve Anglikan Kilisesi devletin denetiminde iken, ‘devlet’ kralın kaprisi idi. Bu nedenle Protestanlardan bir bölümü devletin karışamayacağı bir dinsel özgürlük istediler. 16-18’inci yüzyıllarda English Dissenters ya da English Separatists (İngiliz Ayrılıkçılar) olarak bilinen Protestanların bir bölümü devletin kiliseye karışmasına karşı çıkarak kendi kiliselerini, eğitim kurumlarını ve topluluklarını oluşturdular (Püritanlar İngiliz Kilisesinin içeriden reformdan geçirilmesini isterken, Ayrılıkçılar ya da Brownistler kiliseden çekildiler). Bunların bir bölümü Hollanda’ya göç etti ve orada aradıkları barış ve özgürlüğü buldular. Daha sonra Hollanda’dan ayrılarak Amerika’ya gitmelerinin nedeni Hollanda’da yaşama, çalışma ve çocuklarını yetiştirme koşullarının ağır olması idi. Ek olarak, Hollanda’yı çok liberal ve yozlaştırıcı buluyorlardı.