Ekonomi etik olabilir mi? Etik genellikle başkalarına karşı dürüst ve düzgün olmakla ilgili olarak görülürken, ekonomi ise bireysel hırsı kazanca dönüştürme etkinliği olarak kabul edilir. Gerçekte bu yalnızca popüler görüş değil, ama en ünlü ekonomistlerin de görüşüdür. Adam Smith’ten Milton Friedman’a aşağı yukarı tüm ekonomi kuramcılığı yalnızca ekonominin etik karakterini gözardı etmekle kalmaz, ama ekonominin özsel olarak etik-dışı olduğunu, aslında öyle olması gerektiğini, çünkü pazar düzenekleri tarafından, görülmez el tarafından, öz-çıkar ve hırs tarafından denetlendiğini ve gene de ancak bu niteliği ile toplumsal gönenci yükseltebileceğini kabul eder. Sonuçta, ekonomi aşağı yukarı insandan bütünüyle bağımsız bir etkinlik olarak moral olmanın en uzağına düşer. Giderek sanki bir doğa alanıymış, sanki insan üzerinde özerk bir güç imiş gibi, böyle ekonominin “yasaları” bile aranır.

Ama pragmatik felsefecilik herşeye karşın etikten vazgeçmeyi istemez, ve bunun için yalnızca adı etik olan ama gerçekte adı bile etik-dışı olduğunu dolaysızca gösteren bir etik icat eder: Yararlık etiği. Birşey yararlı olduğu, verdiği haz verdiği acıdan daha büyük olduğu, ya da en yüksek sayının mutluluğunu arttırdığı düzeye dek “moral” bir değer taşır. Yararlı olan gerçekte pekala yanlış, haksız, kötü olabilir. Ama bunun bir önemi yoktur. Yararcı bakış açısından, yararlı olanın duyuncu yenmesi onun moral niteliğidir.

Yararlık etiğinin etiği sözde altyapısal etmenlere bağımlı kılan yaklaşımından bütünüyle ayrı olarak, Batıda ekonomi ve etik arasında bir ilişkinin olabileceği kuşkusu ancak son kırk yıl içinde doğmuş, ekonominin bireysel hırsın görülmez eline bırakılamayacak kadar önemli olduğu anlaşılmış, ve buna göre etik normlara uygun olarak işlemesini sağlamak için yeni düzenlemeler ve yasalar getirilmeye başlamıştır.

Ekonomi etik olabilir mi? “Kapitalizm” olarak anlaşılırsa, hiç kuşkusuz olamaz, çünkü kapitalin birincilliği ideolojisi olarak kapitalizm doğrudan doğruya hırsın (ya da örneğin görgücü/kuşkucu David Hume’un sözleriyle, “tutkunun”) usa ağır bastığını anlatır ve modern ahlakın bir yanılsama ve böylece özgürlüğün anlamsız olduğunu, “etik” denilen şeyin, aslında bütün bir yasa alanının ve devletin kapital mantığının güdümünde olduğunu ileri sürer.

Etiğin kapitale altgüdümlü olması etiğin yokluğu, ve “kapitalist etik” anlatımı bir oxymorondur, çünkü etik kavramı ussal istencin hırsın, kör tutkunun, yararın, hazzın vb. üzerinde olmasını, toplumsal yapının hırsın vb. başatlığı tarafından değil, özgür istenç tarafından belirlenmesini anlatır.

Dürüstlük, güvenilirlik, saydamlık hiç kuşkusuz ekonominin bütünsel performansının başarısı için, ekonominin olması için zorunlu öncüllerdir. Hırs güdümündeki “ekonomi” bir ekonomi olmadığını her zaman kendini batırarak tanıtlar. Eğer hırsın us üzerinde egemenliğini etik gelişmemişlik olarak görürsek, böyle hırs güdümündeki ekonomi henüz ekonomi değil, ama “doğmakta olan ekonomi”dir. Ve böyle doğmakta olan ekonomilerin moral sancıları doğmakta olan ekonominin aynı zamanda etiğin de doğuşu olduğunu göstermektedir.

Etiğin özgürlük ile bir olduğu anlaşıldığında, genel olarak etik davranış normlarının çıkar uğruna kabul edilmesi, etiğin genel olarak kâr uğruna bir araç olarak kullanılması gibi yaklaşımların kendileri etik-dışıdır. Bencillik ve hırs uğruna etik en hafif deyişle paradoksaldir. Hırs tarafından belirlenmek pre-moral bir kendiliğin motorudur ve bu karakter iş dünyasından politikaya, eğitimden sanatlara dek her kültürel düzlemde hırs, dürtü, itki gibi bilinçsiz etmenleri başka her değer karşısında birincil kılar. Etik ereğinin İyi olmasında kendi için değerlidir.

Etik bir bilgi sorunudur, bir duygu sorunu, örneğin bir hırs sorunu değil, ve etik-uyumlu olmak etiğin bilgisini gerektirir. Ve eğer bir alışkanlık ise, gene de sorgulanması ve bilinmesi gereken bir alışkanlıktır. Bu bilgi ve bu bilinç küreselleşme çağında yaygın olarak doğmakta, tarihsel etiğin kendisi ve yeryüzünün bütününde yarattığı bilinçsiz kültürel-çoğulculuk yanılsaması sorgulanmaktadır. Küreselleşme ile denmek istenen şey etiğin küreselleşmesidir.

Lessons Learned: 1935. “School in Red House, West Virginia." Medium-format nitrate negative by Elmer Johnson for the Resettlement Administration. (LİNK) Çocuklardan bir bölümü iyi giyimli iken, kimileri çorapsız ve ayakkabısızdır. Kızlar ve erkekler tümü de aynı berber traşından geçmiş gibidir. (LİNK2)

Etikte eskilik bir üstünlük değil, tam tersine bir zayıflıktır. Bir kültürün saklanması değil, ama kendini ortadan kaldırması gelişimin öngereğidir. Kültürel yapılar birer dizgedir, ve bir dizge şu ya da bu tekil bileşeninde onarılarak ya da iyileştirilerek değiştirilemez. Zorunlu tek bir bileşenin bile ortadan kalkışı bütünün ortadan kalkışı, ve bütün bir dizgenin geçersizleştiğinin ve yeniden yapılanma gereğinin habercisidir. Bin yıl, on bin yıl, ya da sözde ‘sonsuza dek’ sürmeye ayarlanmış kültürler çağdaş etik ile göreli olarak yalnızca köhneleşmektedirler. Çünkü değişime kapalı bu despotik kültürlerde insanlar düşünmez, özgürlükten korkar, yalnızca bilinçsizce, anlamadan, dışarıdan aldıkları ve belledikleri şu ya da bu değersiz kültürel kalıpları yinelerler. Düşünceleri katılaşır ve aptallaşırken, yetkeci dilleri kendilerine hoş gelen bir boşluk ile doludur ve kulaklarda arkaik bir tını bırakır.

Little Red House School: 1935 “School in Red House, West Virginia." Epimetheus sat down sullenly and learned about relative pronouns. Medium-format nitrate negative by Elmer Johnson for the Resettlement Administration. (LİNK) (LİNK2)

Etik sınır tanımaz; kültürel ayrımlar ile göreli değildir ve tarihe muazzam bir etik görelilik görünüşünü veren şey etiğin gelişimindeki geçici evrelerin bir kültürler çoğulluğu olarak sergilediği türlülüktür. Küreselleşmenin hem bir bütün olarak toplumda hem de iş dünyasında etik kaygıları uyandırmasının nedeni etik gelişimin küreselleşmenin asıl güdüsü olduğunun algılanmasıdır. Hiç kuşkusuz ekonomik ilişkilerde olduğu gibi politik yapılarda da etik-dışının internet yoluyla her yere yayılabilirliğindeki hız ve kolaylık göreli olarak yeni bir olanaktır. Ama etik hiçbir zaman yalıtılmışlığı sevmez ve etik-dışının küresel algılanabilirliği etiğin yerel ya da göreli bir realite olmadığının, bir bütün olarak insanlığın evrensel doğası olduğunun bir göstergesi, etik türlülüğün ya da kültürel çoğulculuğun insan doğasına aykırı olduğunun bir kanıtıdır.

Etiğin gelişimi ve küreselleşme birlikte gider. Evrensel etik normlar pazar tarafından, geçici kültürler tarafından belirlenmez. Tersine, etik normlar pazarları, ülkelerin kültürlerini vb. belirler, ve dahası geleneksel türlülüğü bozarak ve modernleşme, yenileşme sürecine alarak onları türdeş bir yapıya doğru belirler.

Homo sapiens doğadan daha çoğu olarak, doğa + tin olarak belirlidir. Doğadan doğduğunda doğal olmanın yanısıra aynı zamanda kendinde tinseldir, estetik, etik ve entellektüel bir gizilliktir. Bu gelişecek olması demektir çünkü gizillik edimselleşeceği için gizilliktir.

Despotik “etik.” İnsan gerçek etik karakterini bilmek için ilkin kendini yapmaya başlamalı, kendini tanıyabilmek için ilkin tanıyacağı şeyin kendisini üretmelidir. Ve etik olarak gelişebilmek için özgür olmalıdır, çünkü etik baştan sonra istencinin yaratısıdır. Eğer etik özgürlüğün ya da istencin şekillenmesi ise, özgürlüğün olmadığı yerde, despotizmin olduğu yerde etik despotun özel etiği, bir boyun-eğme etiği olacak ve bütün bir kültür bir kulluk ve kölelik tablosu sergileyecektir. Eğer “despotik etiğe” etik demezsek, eğer böyle bir etik etik kavramının kendisi ile çelişir dersek, o zaman bütün bir tarih bir yana, bugün bile Çin Halk Cumhuriyeti gibi, Kuzey Kore gibi kültürlerin etik-dışı olduklarını ileri sürmek zorunda kalırız. Etik-dışı etik ya da etik-öncesi etik bu kültürlerin çelişkisini ve böylece ortadan kalmalarının zorunluğunu, daha şimdiden ortadan kalkma sürecinde olduklarını anlatır.

Despotik etik yalancı bir etiktir çünkü boyun-eğme etiğinin güvencesi olan despot gücünü yitirdiğinde, toplumsal korku kalktığında etik karakterin yokluğu eşit ölçüde korkutucu sonuçlarında kendini gösterir. İnsana değer vermek için, varoluşa değer vermek için insanın kendisinde bir değerin, etik karakterin hiç olmazsa bir ölçüde gelişmiş olması gerekir. Despotizm altında moral karakterin güdüklüğü, neyin iyi ve neyin kötü olduğunu ayırdedemeyiş insanları kendi içlerinde değersiz kılar ve etik olarak yoksul oldukları için, verecek değerleri olmadığı için insanı ve insanlığı değersiz görürler. Despotizmin devrilmesi dolaysızca özgürlüğün doğuşu değildir ve despotizmin iç kavgası genel olarak despotun despot ile bir kavgasıdır.

Etiğin bilgi sorunu olması etik bilginin pozitif bilgi olması, bu bilginin gözlemden, deneyimden, varolan durumlardan ve olgulardan türetilmesi demek değildir. Varolan etik sorgulanabilir etiktir. Eğer etik yalnızca varolan ve sözde değişmez değerler sayılan etik normların bir toplamı olsaydı, etiğin kendisi etik-dışı olurdu. Etik varoluşunda etik-dışı görünür. Ve gene de bu çelişki etiğin kötü değil, iyi yanıdır: Etik değişmeli, etik-dışı yerini etik ile uyumlu olana bırakmalı, etik bir gelişim süreci olmalıdır. Etik yapılarını değiştiremeyen uluslar, geri bir etik yapıda pıhtılaşmış kültürler tarih olmaz ve tarihsel önemlerini yitirirler. Arkaik-despotik aile düzenleri, uyuşuk toplumsal şekiller ve insanı yalnızca onursuzlaştıran ve küçülten devlet yapıları içinde kendilerini yinelemenin ötesine geçemezler. Gereksiz tarihsel artıklar olurlar.

Little White Schoolhouse: 1900. (LİNK)

Aile, Toplum ve Devlet kavramları en sonunda salt göreli değil idealdir, çünkü tümüne temel olan insan hakları, duyunç özgürlüğü ve politik özgürlük göreli değildir. Bunlar herşeyden önce evrensel insanlığın, homo sapiensin özünün belirlenimleridir. Belli insanlar için daha az hak ve daha az özgürlük belli insanların daha az insan olması demektir. Ama insan hangi görünüşte olursa olsun, hangi geri kültürel biçimde olursa olsun, giderek etik karakterden bütünüyle yoksun kalmış bile olsa, özsel olarak sonsuz değer taşır, kendi güdük şekillenmesi içinde gene de bütün bir varoluşun ereğini kapsar.

Modern dönemin temel belirlenimleri olan o saltık normlar (insan hakları, duyunç özgürlüğü ve politik özgürlük) evrensel etiğin gerçeğidir. Ve özgürlük kavramının bu realitesinin bilgisi tarihsel törel türlülüğü olumsuzlamanın olanağı ve ölçütüdür.

Ekonomi insan ilişkilerinin biricik biçimi değil, ama toplumsal biçimidir. Ve toplum aile ve devlet arasında bir orta terim olarak durur, kavramına ya da gerçeğine göre ikisinden de ayrı ve ikisi ile de birdir. İkisini de belirler, ve ikisi tarafından belirlenir.

Ekonominin etik ile bağdaşmaz olduğu kanısı ekonominin “kapitalizm” olarak ve kâr hedefinin ekonomik organizasyonların ve bireylerin herşeyi, insan haklarını bile çiğnemeyi göze alan birincil güdüsü olarak görülmesine bağlıdır. Bundan başka, burada ekonominin sözde “altyapı” olduğu ve bu nedenle “etik” gibi bir üstyapı kurumu tarafından belirlenemeyeceği, tersine “etik” denebilecek herşeyi “kapitalizmin” belirlediği, hırsın insan usundan güçlü olduğu varsayılır. Ama kölelere kölelikten başka birşey teklif etmeyen ve onların köleliği üzerine beslenen bu sözde “toplumcu” bakış açısında “etik” otomatik olarak silinir, istenç kavramının kendisi, özgürlüğün tözü buharlaşır. Böyle “kapitalist toplum” karşısında bireye ve devlete sözde kapitalist ekonominin ilinekleri olmaktan başka bir yol kalmaz. Yiten özgürlüğün yeri parti despotizmi tarafından, özgürlüğü ve istenci durdurmayı isteyen kölelik tini tarafından doldurulur. Bu köleler köleliklerini öylesine severler, bağımlı olmaya öylesine alışırlar ki, kendi yaşamlarının kendi sorumlulukları olduğunu kabul edemezler, başlarına gelen herşeyi başka güçlere, fetişlere yüklemeye bayılırlar. Ve istençsiz oldukları için haklı oldukları konusunda hiçbir kuşkuları yoktur. Kendi istençleri olmadığı için, özgürlüğe yabancı oldukları için, “Özgürlük” sözcüğüne bile düşmanca bir anlam yüklerler. Kavramı gizleyen “liberalizm” ya da “neoliberalizm” gibi bir örtü altında, özgürlük sözcüğünü bir hırs düzenini, sözde kapitalin egemenliğini anlatmak için kullanırlar.

Modern ekonomik süreçte kâr etmeninin, her ne pahasına olursa olsun kazanmanın birincilliğinin ileri sürülmesi, giderek hırsın aşağı yukarı bir erdem olarak görülmesi ekonomik süreçte etik-dışı öğelerin direncinin anlatımıdır. Ve gene de “görülmez el” etmeninin yalnızca gönencin yaratılmasında değil, ama “gerçek bir ahlaksal topluluğun” yaratılmasında rol oynadığı ileri sürülür.* Hiç kuşkusuz görülmez elin süreçte bir rol oynadığı doğrudur. Ama bu rol “gerçek bir ahlaksal topluluk” yaratmaktan uzak, tam tersine insanın karşısına çıkan moral problemde üstesinden gelinmesi gereken yanı temsil eder.

Hırs, bencillik, öz-çıkar vb. açıktır ki ekonomik süreçte bilinçsiz olanı, düşüncesiz olanı, dürtüsel olanı temsil eder ve kendilerinde dolaysızca kötü olmasalar da, sonuçlarında pekala kötü olabilirler, hizmet etmeleri gereken şeyin kendisine zarar verebilirler. Ahlak insanın bu bilinçsiz, dürtüsel yanı üzerinde duyuncun yargısı ve böylece özgürlüğü ilgilendiren bir sorundur. Ahlakın haz ve acı ölçütleri tarafından ya da bir yarar kalkülüsü tarafından belirlendiği, usun her zaman tutkulara yenik düşeceği, insanın yamuk tahtasından düzgün hiçbirşeyin yapılamayacağı gibi “felsefi” çıkarsamalar** hiç kuşkusuz etik ile ilgili, ama yalnızca olumsuz olarak ilgilidirler. Çağdaş realitenin kendisi bu konuda kuramcılardan daha iyi çıkarsamalar yapmakta, etiği ekonomiye bütünleştirerek ekonomiye insan karakterini kazandırmakta, ve ekonomiyi etik ile birleştirerek etiği iyi ve mutlu yaşam olarak gerçekleştirmektedir.

Adam Smith hiç kuşkusuz ekonomiyi açıkça ahlaksal terimlerde tanır ve aklar, ve kârın “her zaman yıkıma en hızlı yaklaşan ülkelerde en yüksek”* olduğunu söyler. Ama böyle ahlaksal olarak akladığı ekonomi laissez-faire ekonomisidir ve bu ekonominin biricik güdüsü kâr hırsıdır. Enteresan bir çıkarsama ile, ona göre böyle ekonomi yalnızca “moral topluluk” yaratmakla kalmaz, ama türenin (adalet) ve özgürlüğün de mimarıdır. Böyle felsefi öncüller temelinde, Adam Smith’in yaklaşımı yalnızca ekonominin çözümlemesi açısından değil, ama özellikle ahlak felsefesi açısından problematik olur, çünkü normal olarak ahlak felsefeleri “görülmez eli” hiç olmazsa ahlaksal belirlenimlerin kaynağı olarak görmekten kaçınırlar. Özgürlük pazar değerlerinin bir işlevi yapılınca, Smith’te insan doğası konusunda benzer bir kuşkuculuğu paylaşmayan Rousseau’nun kapitalist kültürün materyalizmine, eşitsizliğine ve asılsızlığına yönelik eleştirilerine benzer hiçbirşey bulamayız. Tersine, Smith ekonominin etik olmanın henüz çok uzağında olan, ekonomiden çok insan haklarından habersiz ve acımasız bir sömürü düzeni olan başlangıç evresini etik bir proje olarak görür.

Queens of the Radio: 1925 “Radio set assembling room, 1925." Another view of the Atwater Kent factory in Philadelphia. National Photo Company Collection glass negative. (LİNK) — So many of the girls have the flapper style haircut, now most often associated with Louise Brooks. — These are Model 20C compact radios. Assembled faceplates are on the shelf behind them. The set used the two individual sockets plus the 3 socket island and a large round rheostat. They are attaching components to the metal faceplates with brass bolts. After this, someone would solder the wiring on. — What would these people think if you could have told them that thousands of people would be looking at their face on something called a “computer" over 80 years in the future.

Ekonomi etik ile aynı ereği paylaşır: Evrensel İyi. Ve tarihsel süreçte ne ekonomi ne de etik bu ereğe karşılık düşer.

Ekonominin büyümesi modern döneme özgü bir olgudur çünkü birey modern özgür tinin yaratısı, değişimin ve gelişimin motoru ve yakıtıdır. Bireyi tanımlayan kavramlar hırs değil, ama istenç ve özgürlüktür. Hırs bilinçsiz iken, dürtüsel iken ve böylece insanı insan-altı bir güdüye teslim ederken, özgürlük ya da istenç baştan sona bilinçli olmayı anlatır. Ama birey kolayca bireyciliğe, bencilliğe düşebilir, öz-çıkar dürtüsüne boyun eğebilir, çünkü birey hakkının bilincinde olmasına karşın duyuncunun bilincinde olmayabilir, yalnızca hak + dürtü denkleminde takılmış olabilir. Birey salt birey olarak henüz moral özne değildir ve kör hırs etmenini istencinin belirlenimi olarak alabilir.

Ön-modern despotik kültürlerde bireysellik henüz kendini ileri sürmez. Uyruk istemeyi bilmez. Bu kültürler statik ve değişimsizdir. Doğu toplumlarının granit tözselliğinde, insan bütünün ilineğidir ve kendi istencinin bilinçsizi kalır. Bu durağan kültürel yapılarda etik yalnızca bir alışkanlık karakterini taşır ve düşüncesizdir; insan verili olanın dışına çıkmaz, amaç, eylem, yenilik yoktur; bakışlar anlamsız, pırıltısız, ve dostluktan uzaktır; emek acılı, tüketim kötü, gereksinim gündelik, ve insan tembeldir. Bu kültürler eskidir, ve eskiliklerini bir üstünlük sayarlar. Onlar için değişim, yenilik, ayrım dehşet vericidir. Bu tarihsel pıhtılaşma durumlarında, etik ve erek askıya alınmıştır. Yaşam sonu gelmez bir yineleme döngüsüdür.

İnsan haklarının vb. çiğnenmesi, sömürü, yolsuzluklar, rüşvetçilik vb. hiç kuşkusuz ekonomik sürecin içine düşen bileşenler gibi görünür. Ama yalnızca böyle görünürler ve gerçekte tümü de ekonominin kavramına aykırıdır. Kölecilik, sömürü, rüşvet ve başka pekçok çıplak haksızlık yakın bir geçmişe dek Batı ülkelerinde yalnızca meşru sayılmakla kalmıyor, ama yasa tarafından da korunuyordu. Aynı kültürler bugün sömürüyü, yolsuzluğu, rüşvetçiliği etik-dışı olarak yargılanmaya ve yadsımaya başlamıştır. Almanya bile ABD’yi izleyerek çoktandır yabancı ülkelerde rüşvet vermenin yasa-dışı olduğunu doğrulamıştır. İnsan hakları kavramı yerel değil, dışlayıcı değil, evrenseldir.

Bugün, küresel etiğin gelişmekte olduğu bir çağda, evrensel insan haklarını tanımayı yadsımak herşeyden önce kendini modern dünyadan yalıtmayı, küresel iletişimin, küresel ekonominin dışına çıkmayı gerektirir.

Keynes ekonominin salt alt güdülerin eline bırakılmasının zorunlu olmadığını, hükümetin ekonomiye, onun pazar düzeneğine karışabileceğini gösterdi. Gene de modern özgür toplumda hükümetin ekonomiye karışması yurttaş toplumunun kendisinin karışmasından başka birşey değildir, çünkü hükümet yurttaş toplumuna yabancı ya da düşman bir güç değil, tersine onun kendi politik istencinin anlatımıdır. Önemli olan karışmanın doğru ve gerekli olup olmadığı, ve hükümetin yurttaş toplumunun istencini temsil edip etmediğidir. Sorun “hükümet” kavramında değil, genel politik bilincin gelişmişlik düzeyinde yatar. Etik bireysel planda bir karakter sorunudur. Halkların karaktersiz politikacıları temsilcileri olarak seçmeleri halkın kendisinin karakterinin göstergesidir.

İrlanda’da 19’uncu yüzyılda yaşanan Patates Kıtlığı sözde “liberalist” ekonomi anlayışının ne kadar etik olduğunu görmek için bir örnek sağlar. Kıtlık bir milyon insanın açlıktan ölmesine ve ikinci bir milyonun ülkeden göç etmesine neden oldu. İrlanda o sıralar İngiltere tarafından yönetiliyordu ve hükümet laissez-faire öğretisine sarılarak duruma karışmadı, gıda yardımı çalışmalarını yasakladı ve pazarın problemi çözmesini bekledi. Pazarın görülmez elinin yaptığı şey sekiz yıl süren kıtlık boyunca insanlar açlıktan kırılırken İrlanda’da üretilen tahılın İngiltere’ye satılmasını sürdürmek oldu.

İnsan haklarının tanınmadığı yerde ekonomi gerçek öznesinden, bireysellikten yoksundur. Modern ekonomi bireysel özgürlüğü, mülkiyet iyesi özgür tüzel kişiyi birinci öncülü olarak alır ve bu nedenle özgür toplumlarda ekonomik etkinlik herkese açıktır. Yine bu nedenle, henüz moral olarak az gelişmiş tüzel kişiler de, bireyler ya da organizasyonlar olarak, ekonomik etkinlik sürecine girer ve ekonomide (ve ayrıca hiç kuşkusuz ekonomi kuramlarının kendilerinde) etik-dışı öğelerin temsilcileri olurlar.

Tüzel kişi salt kendinde ahlaksaldır, ve özgürlük bilincine henüz uyanmaya başlayan bireyler duyuncun değil, ama dürtü ve itkilerin, eğilim ve alışkanlıkların güdümünde davranmaya yatkındır. Bu onları modern ekonomide etik-dışı her etmenin, genel olarak sömürü, rüşvetçilik, yolsuzluk ve başka hak çiğnemelerin sorumlusu yapar. Böyle insanlar genellikle bu moral ve etik geriliklerinin ayrımında değildir ve sık sık yanlış ve kötü birşey yapmadıkları sanısı içindedirler çünkü henüz ahlaksal olan ile ilgilenmemekte, kendilerini duyuncun yargısı önüne getirmemektedirler.

Sonuç ekonominin onu yaratan insanlar gibi ahlaksız olması, böylece kötü bir ekonomi olmasıdır. Ekonomik bunalımlar böyle bireylerin ve ekonomilerinin normal durumudur. Böyle kültürlerde hükümetlerin ekonomiye karışmaları aynı kültürel ahlaksızlığın karışmasından başka bir anlama gelmez. Ve geçen yüzyılda Rusya ve başka ülkelerde görüldüğü gibi giderek onu üstlenmeleri durumu değiştirmek bir yana, ahlaksızlığı açıkça devlet gücü ile destekler ve yalnızca ekonomik çöküşe değil bütünsel kültürel yıkıma götürür.

Özgürlük ilkin ahlaksızdır, yalnızca çıplak mülkiyet istencidir. Ama ahlakın gelişmesinin yolu özgürlüğü yok etmek, insana kişi olmayı yasaklamak, onu istençsizliği içinde kalmaya zorlamak değildir. Özgürlük despotik bilinç için bu dolaysız, ahlaksız belirişi nedeniyle korkutucudur. Despotik bilincin özgürlükten ve herşeyden önce mülkiyetten nefret etmesi ve onu yalnızca yok etmeyi istemesinin nedeni özgürlüğün bu moral olarak eğitilmemiş biçiminden ötesini tanımamış olmasıdır. Gerçekte onda yalnızca kendini tanır çünkü kendisi tam olarak aynı ahlaksız özgürlüğün, keyfiliğin belirişidir.

Özgürlüksüz planlı ekonomi en iyisinden bir karabasandır çünkü gönüllü, bilinçsiz boyun eğme üzerine değil, ama bilinçli boyun eğme üzerine, bu nedenle korku ve nefret ile damgalı emek üzerine, zorbalık üzerine dayanır. Bir ekonomi olmadığını yok olarak tanıtlar.

Hırs özgürlük değildir. Hırs bilinçsiz bir güdüdür ve açık kötülüğe dönüşmesinin önüne ancak duyunç geçebilir. Ve gene de modern ekonominin birincil yakıtı olarak, ve İyi olarak görülür ─ “Greed is good.” Ama hırs eşit ölçüde çirkindir çünkü insanı nereden doğduğunu, hangi bilinçsiz dürtünün anlatımı olduğunu bilmediği bir etmenin eline teslim eder, onu insanlığından uzaklaştırır. Hırs yeterince güçlü ise, başka herşey pahasına yaşamın efendisi olur — olamazsa “hırs” değildir. Belirsiz, genel bir doyumsuzluk olarak hedefi eşit ölçüde belirsiz olduğu için, para bu belirsizliğe en uygun hedef olarak görünür. Bu nedenle hırs kendini başlıca borsa kültüründe sergiler. Sürekli açlık, giderek sürekli açgözlülük temel bir güçsüzlük ve değersizlik duygusu ile birlikte gider. Hırs etik ile ters orantılıdır.

Hırs dolaysızca yoksulluk yaratmayı amaçlamaz. Ve hırs dolaysızca varolan eşitsizlikleri büyütmeyi de amaçlamaz. Eğer davranışın, kararın, istencin güdüsü yapılırsa, o zaman varolan yoksulluk ve eşitsizlik ve daha başka türesizliklere katkıda bulunması hırs için bir problem değildir.

Ekonomiyi olanaklı kılan modern bilimleri geliştiren insanlar hırslı insanlar değillerdi. Galileo ve Kepler mekaniği, Descartes analitik geometriyi, Leibniz kalkülüsü, Maxwell elektromanyetizmayı “hırs” tarafından beslenen güdüler ile bulmadılar. Ekonominin sinir teli olan “sözleşme” ilişkileri hırs düzleminde değil, ama özellikle hırsa karşı olma koşulu üzerine olanaklıdır. Ekonomi için vazgeçilmez olan “yasalar” sık sık hırsın yol açtığı suçlar ile ilgilenir.

Hırs gerçekten de kapitalizmin güdüsüdür, çünkü hırs ekonomik ilişkilerde kendini “sömürü” olarak, “yolsuzluklar” vb. olarak anlatan başlıca etmenlerden biridir. Hırs istençli insanın değil, tam tersine istençsiz insanın, özgür olmayan insanın güdüsüdür. Hırs duygusu tarafından belirlenen ruhbilimsel zeminde, “kapitalist” yalnızca kapital sahibi olan ve ona egemen olan özgür insan değil, ama gerçekte kapitalin büyüme mantığına körü körüne boyun eğen zayıf insandır. Kapital büyümeli, ama istenç yoluyla büyümelidir. Kapitalizm ekonomi değildir: Kapitalin efendiliği olarak etiğin sonu ve böylece ekonominin sonudur.

Salt hakkının bilincinde olan ama henüz ahlaksal sorumluluk yeteneğini geliştirmemiş bir kültürün ekonomisi kaçınılmaz olarak geri ve problemlidir, çünkü onda herşeyden önce ekonominin özü olan sözleşme ilişkileri işlemez. Soyut hak, salt dolaysız mülkiyet istenci olarak, henüz moral ve etik nitelik taşımaz. Ve ekonominin bunalım ya da problem boyutu olarak yaşanan şeyler ahlaksal sorumluluk bilincinin yoksunluğuna ve sonuçta modern etik belirlenimlerin edimsellik ve işlerlik kazanmamış olmasına bağlıdır. Bu etik yetersizlik öğesi politikayı da tanımlar, ve ilkin demokratik toplumun eğilimlerinin temsilcileri olan partiler yolsuzluk kültürünün yoğunlaşma ve yönetim noktaları olurlar. Ama politik partiler de duyunç etmenine açıktır ve hak kavramı ile buluşmaları onları kendi istenç anlatımları olarak belirleyen yurttaş toplumunun kendisinin moral olarak büyümesi üzerine koşulludur.

Ekonomi genellikle iş adamının ve iş kadınının önünde onun kişisel çıkarlarına, isteklerine, giderek hırs ve tutkularına doyum sağlaması için verili bir alan gibi görünür. Kendini ekonomi aracılığıyla varetmeyi istemek, varlığını ekonominin türevi yapmak kendine haksızlık etmektir. İnsan ekonomiden daha çoğudur. Aslında insan ekonominin bittiği yerde ve ekonomiden sonra başlar.

Ekonomi bütünüyle gelişmiş ve açınmış insan gereksiniminin eksiksiz olarak doyurulmasına doğru işleyen bir süreçtir. Ve bir süreçten, özellikle gelişim sürecinden söz ettiğimiz zaman, us ona bir istenç ve dolayısıyla bir erek kavramını ekler. Ekonomik gelişim sürecinde erek bir bakıma tüm tikellikleri kendisine hizmet eden bilinçsiz araçlar olarak kullanan evrensel gibidir. Şirketler, bankalar, merkez bankaları, hükümetler tümü de kendilerini aşan bir ereğin kıpıları olarak davranır, ve genellikle bunu ne olduğunu pek anlamaksızın yaparlar. Birey kendi tikelliğine gömülmüş ve öz-çıkar, kişisel yarar gibi kaygılarda yitmiş görünürken, modern ekonomide, özgür sözleşmeler alanında ancak kendisi de başkalarına yararlı olduğu ölçüde rol oynayabileceğini bilir, süreç onun etik karakterini şekillendirir. Ve bütün bu değiş-tokuş ilişkileri dünyası onu kendi tikel İyisinden daha yüksek bir İyiye, evrensel gönence hizmet etmeye götürür.

Ekonominin özgürlüksüz olması ekonomi kavramına aykırıdır, ve böyle özgürlüksüz “ekonomi” ussal ve dolayısıyla edimsel değildir. Ve gene de özgürlük, etik, demokrasi bir günde edimselleşecek kavramlar değildir. Bireyin bütün bir etik karakterine yayılması gerektiği gibi, yerkürenin evrensel insanlığının ruhuna da yayılmalıdır. İnsanlar, yoksul, eğitimsiz ve bütününde talihsiz olan insanlar normal olarak özgürlüğe karşı dirençli değildirler. Tersine, doğal yatkınlıkları etikten, yani dürüstlükten ve doğruluktan yana olmak, ahlaktan, yani duyunç özgürlüğünden yana olmak, demokrasiden yana olmaktır. Gelenekten, kendilerinden bıkmışlardır, ve sık sık kendilerinden kaçıp özgürlüğe sığınırlar. Özgürlüğe karşı çıkmak ve saf insanlara boyun eğdirmek için güçlü istençleri olan önderler ve partiler gerekir. Ve özgürlüğe karşı despotik programlar formüle etme görevi her zaman tutkulu, hırslı, giderek fanatik entellektüellere düşmüştür, istençsiz yığınlara, kitlelere, halklara değil.

İlkin bir ilke olan, salt adı bilinen ve yalnızca bilinçlerde olan özgürlüğün realite kazanması olarak moral ve etik gelişim özsel olarak erekseldir, belirsiz, amaçsız soyut bir türlüleşme değil. Özgürlük salt seçme özgürlüğü, salt iyi ve kötüden, doğru ve eğriden birinin seçilmesi, salt keyfilik değildir.

Özgürlük bilincinin gelişimi ile koşut olarak, modern ekonomik realite bir süreçtir. Özgürlüksüz geleneksel ekonomi biçimlerinin dinginliği ile karşıtlık içinde, yalnızca kendini yineleyen durağan bir gelenekler yapısı değil, ama kesintisiz bir büyümeler, bunalımlar ve yeniden yapılanmalar ardışıklığıdır. Ekonomi bir istenç alanıdır, ve ekonomiye etik belirlenimini kazandıran etmen ekonominin istencin tözselleşmesi olmasıdır, hırsın, dürtünün değil. Ekonomi bencilliğin hizmetinde değildir. Sömürü, yolsuzluk, rüşvetçilik vb. ekonomi ile çözülmeleri ve ortadan kaldırılmaları gereken etik-dışı sorunlar olarak ilişkilidir. Başka bir deyişle, ekonominin olumsuzudurlar ve ekonominin kendisini ortadan kaldırırlar. Eğer sömürü vb. ekonomiye özünlü ise, o zaman ekonominin kendisini, dolayısıyla toplumun kendisini, ve en sonunda insanın kendisini ortadan kaldırmak gerekecektir. Despotik kültürler bu “kurtuluş” yolunu yeterinden öte denemiş ve özgürlüğü, istenci yasaklamanın daha kötüsü olmayan suç olduğunu kanıtlamışlardır.

Etik Milton Friedman’ın liberteryanizmi ile ayarlayabileceği ve düzenleyebileceği birşey değildir.

Ekonomi etik ile bir olduğu düzeye dek kavramına uygundur ve iyi işler. Haklı ve iyi olanın istenci olarak, etik a priori karakter taşır. İnsan onu icat etmez, dilediği gibi ya da seçme özgürlüğü denilen şey ile belirleyemez, ama ona erişmeye, ona uygun olmaya, dürüst, güvenilir, sorumluluğunu bilen ve yerine getiren bir kişi olmaya, etik karakter kazanmaya çabalar. Ama etiğin insana verili ya da a priori olmasının, onun doğası ya da özü olmasının anlamı insanın etik belirlenimlerin bir bilgisi ile değil, ama etik belirlenimleri çıkarsayacak bir ussallık ile donatılı olarak doğmasıdır. Ve etiğin insana verili olmasının anlamı etiğin dışsal bir yetke tarafından bildirilmiş olması, ya da bir ideoloji yarattığı korku ve boyun eğme zemininde kabul edilmesi değil, ama insanın ussal istencinin anlatımı olması ve dolayısıyla baştan sona onun bilgisine açık olmasıdır.

Etik yaşam kavramı, tıpkı insanın bütün bir doğası gibi, nesnel olarak verilidir, ve buna göre insan genel olarak iyi olanı istemekten ve genel olarak doğru olanı yapmayı istemekten vazgeçemez, üstelik tikellerde her zaman başarılı olamasa bile.

Etik olmanın kendisi dolaysızca olumlu bir imlem taşır, ve toplumların yaşamında erişilmesi gereken ideal biçim olarak görünürde dürtüsel ekonomik süreci güder. Etiğin nesnel olması şu ya da bu tikel istencin anlatımı değil, ama belirlenimlerini kendi kavramsal mantığı içinde açındıran bir yapı olması demektir. İnsanın varoluşunun etik boyutunda neye yetenekli olduğunu görmesi için etik gizilliğini açındırması gerekir. Ve bu ancak özgürlük ile olanaklıdır.

Ekonominin karakteri büyümektir (ya da GDP’nin sürekli yükselmesi), ve ekonominin nasıl işlediği bilinmese de büyümesi gereken birşey olduğu sorgusuzca kabul edilir. Büyümenin özgürlük bilincini, bireyi, istenci, ya da özgür yurttaş kimliğini ve karakterini gerektirdiği, bunun özsel olarak bir özgürleşme dönemi olan modern dönemde Batıda doğmaya başlamışken, despotik geleneksel Doğuda bütünüyle eksik olduğu ise daha az dikkate alınır. Bilimsel devrim, işleyim devrimi, politik devrim tümü de özgürlük bilincinin değişik boyutlardaki anlatımları ve sonuçlarıdır. Ön-modern kültürler karın tokluğu ‘ekonomisinde’ ve değişime ve gelişime kapanmış katı bir törel alışkanlık yaşamında pıhtılaşmışken, modern kültürler bir özgürlük ikliminde insan potansiyelini her boyutunda açındırmaya yönelmiştir. Doğu eskiliği ile gurur duymuş, binlerce yıl boyunca değişmeksizin ve yalnızca kendini yineleyerek süren kültürlerini binlerce yıl daha sürdürmeyi üstünlük saymıştır. Özgürlük herşeyden önce etik değişim demektir, ve bu ise varolan toplumsal ve politik yapıların yıkılışı, dağılışı, kaos demektir. Ve yeni bir etik yapının doğuşu demektir. Modern etik bireysel özgürlük çevresinde biçimlenir. Ve her bir özgür birey bir uygarlık mimarıdır.

Etik yanının terimlerinde düşünüldüğünde, ekonomik sürecin ereği işsizliğin ve yoksulluğun ortadan kaldırılması, en son bireye dek türenin bir özlem olmaktan çıkarak küresel ölçekte gerçekleşmesidir. Tüm ekonomi kuramları bu sürecin işlemesine yardımcı olma, onun ivmelenmesine katkıda bulunma çabalarıdır. Ve gene de ekonomiyi insandan bağımsız, özerk bir süreç olarak, görülmez elin işi olarak, bir altyapı etmeni olarak almakta, ve böylece girişimlerini daha başından anlamsız ve etkisiz bırakmaktadırlar. Etiğin ekonominin özü olduğunun anlaşılması bu etkinliğin bilimini gerçek kavramları zemininde ele alma olanağını da getirecektir.

Ekonomi Bilimi aşağı yukarı tüm görgül bilimler arasında nesnesinden en uzağa düşen bilim olarak bilinir: Tümevarıma, genellemeye, evrensel ve zorunlu yasaya en az uyan bilim olarak. Bir “görgül” bilim olarak deneyim üzerine, fenomen üzerine, olgular üzerine dayanır. Başka bir deyişle, ekonomik etkinliğin ya da bir bütün olarak toplumun kendisinin akışkan doğası verildiğinde, görgül ekonomi biliminin akışta olandan, bugün varken yarın olmayacak olandan “ekonomik yasalar” çıkarması beklenir. Ve amaç yararcı ve pragmatiktir. Bu nedenle bir çözümleme etkinliği olmaktan çok, bu bilim ekonomiye karışmayı, onu değiştirmeyi ve yönlendirmeyi amaçlar. Betimlemeci olmaktan çok normatiftir, ve normlar sık sık bireysel bilincin öznelliğinden doğar. Örneğin Milton Friedman kullandığı ve Chicago Okulu ile paylaştığı pozitivist yöntem yoluyla tekil olgulardan sözde evrensel ekonomi yasalarını türetmeye çalışır, özsel olarak etik karakter taşıyan ekonomik sürece doğa nesneleri için geçerli olan nedensellik kavramını uygular.

Hiç kuşkusuz ekonomik süreç deterministiktir, ve olasılık ya da istatistik yöntemleri süreci belirleyen tüm etmenleri saptamanın ve hesaplamanın olanaksızlığı karşısında indeterministik görünüşlü gereç üzerine uygulanabilecek biricik araçlardır. Ama ekonomi alanının determinizmi özgür determinizm, insan istencinin determinizmidir, ve etik yaşamda doğa yasalarına benzer belirlenimleri aramak anlamsızdır. Orada her durum kendi tikel koşulları içinde benzersizdir, ve başka her durumdan ayrı olarak ele alınmalı, kendi özgül belirlenimleri ile çözümlenmelidir — bir kez daha yer almayacak bir fenomen olarak bir yana atılmak üzere. Ekonomik tarihten alınacak biricik ders ekonomik yinelemelerin olmadığıdır. Ekonomik süreç salt gelişimsel karakterinden ötürü hiçbir zaman bir yinelemeler süreci olamaz. Ancak sürecin bütününün gözlemi her bir kıpısının gerçek anlam ve önemini saptamanın olanağını sağlayabilir.

Olguculuk bu sürecin bütünüyle özgül bir evresinin olgularından türettiği ‘olası’ yasalar nedeniyle, onu karakterize eden bu tümevarımcılık nedeniyle, paradoksal olarak her zaman olguların kendilerinden uzağa, yalancı-olgular alanına düşer, nesnel olguları onlara uymayan kendi öznel parametreleri ile ve boş dileklerinin terimlerinde tanımlar. Sonuç nesnel çözümleme yerine sık sık bir ideolojik propaganda tablosu sergileyen bir öğütler söylemidir. Örneğin Ekonomik Bilimlerde Nobel Ödülü alan Milton Friedman’da ekonomi bilimi yerine bir liberteryanizm propagandası buluruz.

Ekonominin Yasaları? Yasa kavramı ilk olarak düzenli bir davranışı, ama evrensel ve zorunlu olarak düzenli bir davranışı anlatır. Doğa fenomenleri ya da görüngüleri doğa yasalarının belirişidir ve kozmoz olarak bir düzen sergilerler. Doğaya pozitivistlerin yüklediği sözde “istatistiksel yasalar” ya da “gevşek” yasalar ile karşıtlık içinde, doğa yasaları çiğnenemez olmalıdır. Tüze yasaları da yasa olmakla evrensel olarak geçerlidirler ve herkes, giderek yasaları yapanların kendileri de yasa egemenliğini tanımak zorundadır. Doğa yasası çiğnenemez; insan yasasının çiğnenmemesi gerekir, ya da ancak bir suç olarak çiğnenebilir. Doğa yasası değişmez; insan yasası evrensel insan haklarına uygun olma sürecinde değişir ve değişmelidir. Öte yandan “toplum yasaları,” ya da “ekonomik yasalar,” ya da giderek “tarihin yasaları” denilen kurgular herşeyden önce toplumu ve ekonomiyi değişmeyen, katı, tamamlanmış yapılar olarak varsaymak zorundadır. Bu varsayım toplumun ve ekonominin gelişimsel karakteri ile çelişir. Yine aynı şey, toplumsal-ekonomik yasa, ya da “tarihsel yasa” istenç ve özgürlük kavramları ile çelişir. Bunlar insana materyal-mekanistik bir nesne gibi bakan enteresan bakış açılarının kurgularıdır.

Liberteryanizm “seçme özgürlüğünü” savunduğu için açıkça moral değil, ama bir keyfi istenç, bir kapris bildirgesidir. Seçme özgürlüğü özgürlük değil, keyfiliktir, çünkü seçmenin ölçütü yoktur. Seçilen iyi olabilir, ve seçen için hiç kuşkusuz iyidir. Ama seçilmesi gerekmez, pekala seçilmeyebilir, ve kendinde iyi olması da gerekmez. Aslında kötü de olabilir. Seçme özgürlüğü keyiften başka, kapristen başka bir ölçüt tanımamak zorundadır. Ama dürtüsel davranış insanın özgür eyleminden bütünüyle başka birşeydir. Güdüsünün bilinçsizidir.

Liberteryanizm ekonomiyi icat eder, onu anlamakla değil, ama onu yapmakla ilgilenir. Daha doğrusu kendisi karar veren istenç olarak onu başkalarına yaptırmakla, başkalarının onu nasıl yapacağını seçmekle ilgilenir, çünkü onun için ekonominin nesnel belirlenimi ve insanların özgür istençleri yoktur ve liberteryanizm onlar adına karar veren istençtir. Liberteryanizm eğer bir programsa, ve programını uygulayacaksa, onu insan doğasına karşı uygulamalı, insan doğasını yeniden şekillendirmelidir. Liberteryanizm bu özsel karakteri ile gerçekte bir ekonomiye karışma programıdır ve liberteryanizmin anarşistik, sosyalistik vb. türlerinin olmasını bir raslantı değildir.

Devletin yurttaş istencinin egemen anlatımı olarak ekonomiye, yurttaş toplumunun kendi özgür etkinliğine karışma hakkının olmasına karşın, birkaç bireyin liberteryan kaprisinin ekonomiye keyfi olarak karışmasının hiçbir hak zemini yoktur. Liberteryanizm hiçbir sınır tanımayışını herşeyden önce kendini tanımamada gösterir ve belirli bir öğreti olmaktan çok bir öğreti kavramını bile çürütecek denli kalabalık bir öğretiler çokluğudur.

Öte yandan Liberalizm sözel olarak özgürlükçülük demektir ve ilk bakışta yasal, moral ve etik gibi görünür. Ama “özgürlük” kavramını kendi için soyutladığı ölçüde, özgürlük tüm belirlenimden özgürlüğe, herşeyi olumsuzlamayı isteyen bir soyutlamaya indirgenir. Özgürlük hiç kuşkusuz belirli olmalı, bir istenç belirlenimi olmalıdır. Ama belirli olmak hiç kuşkusuz sınırlanmaktır ve özgürlük ile çelişir. Liberteryanizm soyut özgürlüğün duruş noktasında durduğu için, ne olursa olsun her belirlenime karşı çıkabilir: Liberteryanizm kapitalizmden komünizme tüm politik yelpazeyi temsil eden bölüngülere dağılır.

Özgürlük ve yasa. Özgürlük belirli özgürlük olmalı, ve özgürlüğü yitirmemek için sınır aynı zamanda sınır olmayan bir sınır olmalıdır: İstenç ancak kendisi tarafından belirleniyorsa özgürlük somut, gerçek, ussal özgürlüktür. Modern yurttaş toplumunun tüm belirli özgürlükleri özgür istenç anlatımları olarak istencin istenç tarafından sınırlanması, istencin kendi kendisini sınırlaması, bireysel istencin onun üzerinde duran evrensel istençte yalnızca kendi kendisi ile karşı karşıya gelmesidir. Modern yurttaş toplumunda yasama yurttaşlık istencine aittir çünkü güç, politik güç yurttaşlık istencine aittir. Bu nedenledir ki yurttaş toplumunun kendini eksiksiz olarak evrensel insan hakları ile uyum içinde yapılandırma özgürlüğünün önünde hiçbir engel yoktur. Politik güç olarak yasa hiçbir tikelliği temsil etmez.

Politik alanda, özellikle John Locke’un öğretisinde, liberalizm soyut özgürlük öncülü üzerine devletin bir sözleşme ilişkisi olduğu vargısını çıkarır. Buna göre yasa egemenliği yurttaş ve devlet arasındaki olumsal bir ilişkiye, seçme özgürlüğünün terimlerine indirgenebilecek birşey olur. Ve o zaman bir sözleşme ilişkisi olarak görülen devlette yasa egemenliğinin kendisi buharlaşır. Kişi sözleşme yapabilir, eş deyişle yapmayabilir. Kişi yasayı tanıyabilir, eş deyişle tanımayabilir. Ekonomik boyutta, laissez-faire olarak liberalizm kendini liberteryanizmin kardeşi olarak gösterir. Bu öğretilerde tutkular her zaman usa egemen olan gerçek güçlerdir. Ve tutkulara boyun eğmek, dilediğini yapabilmek özgürlük olarak görülen şeydir. Politik düzlemde, özgürlüğü usa, istence değil ama tutkulara indekslemenin dışında hiçbir seçenek yoktur. Laissez-faire ahlakı haz ve acı ilkesi üzerine kuran İngiliz Görgücülüğünün ekonomik ve politik vargısıdır. Adam Smith yirminci yüzyılda görgücülüğün rock starı yapılan David Hume’un en yakın dostlarından biri idi. Öğretilerinde de kişisel dostluklarını yansıtan bir yakınlık tonu vardır. İngilizler dünyaya Beatles’ın, James Bond’un Newton’ın, yararcılığın yanısıra hiç kuşkusuz politik ekonomi bilimini de armağan etmişlerdir. Ama bu bilime verdikleri içerik bilimsel olması gerekenin çürütülmesinden başka birşey değildir.

Ekonominin etik niteliği onun bir hırs yapıtı olmasına izin vermez. Gerçekte ekonomi hırsa, sınırsız kazanç tutkusuna, sözde liberteryanizme karşı başarılı savaşım içinde büyür ve gelişir. Eğer ekonomi liberalistlerin sandığı kadar liberal olsaydı, varolmaya son verirdi.

Felsefi olarak liberteryan olduğunu söyleyen Milton Friedman laissez-faire hükümet politikasının hükümetin ekonomiye karışmasından daha iyi olduğunu yeniden savundu. Pazarın kararlarının her zaman doğru ve kârın en yüksek değer olduğu görüşleri kavramların arkasında yatan bireylerin ahlaksal ve törel değerlerini gözardı eder. Liberteryan Okulun politik süreç üzerindeki etkisinin ABD’de artan gelir eşitsizliğine katkıda bulunduğu düşünülür. Liberteryanizm eşitsizlik ve yoksulluk olgularına aldırmaz, çünkü eşitsizlik ve yoksulluk olağan etik-dışı ya da etik-öncesi olgulardır.

Liberalizmin bir özgürlük savunusu olarak görünmesine karşın, gene de her ideoloji gibi kendini dayatmayı, Devlete öznel bir istencin biçimini vermeyi, onu kendi ussal doğasına karşı belirlemeyi ister. Adam Smith için “Yurttaş hükümeti, mülkiyet güvenliği için kurulduğu düzeye dek, gerçekte varsılın yoksula karşı, ya da bir mülkiyeti olanların hiçbir mülkiyeti olmayanlara karşı savunusu için kurulur.”* Böyle devlet çözümlemesi hiç kuşkusuz liberalizmin karşıtı olması gereken kollektivizm için de geçerlidir. Ama böyle çözümlemeler kavramın kendisinden türetilmez, fenomenlerden türetilen bir program için gerekçeler olarak görünürler. Ekonominin özünde yatan moral ve etik etmenleri dikkate almak yerine, başlıca ekonomik güdü olarak gördükleri hırsın ahlaksal ve etik etmenleri belirlediğini kabul ederler. Böyle belirlenen ahlak ahlaksal ve etik yaşam etik değildir.

20’nci yüzyılın ekonomi kuramcılığında aşağı yukarı bir kural olarak kapitalizm ekonominin eksiksiz biçimi olarak alınmış ve kuramsal çözümlemeler ya da model önerileri etik-dışı ya da hiç olmazsa etiğe ilgisiz etmenler tarafından tanımlanan ekonomik parametreler üzerine dayandırılmıştır. Klasik okul, neo-klasik okul, Avusturya Okulu, Chicago Okulu, liberalistler, liberteryanlar, monetaristler vb. tümü de yurttaş toplumu kavramından bütünüyle habersiz, ekonominin özsel olarak etik karakterinden habersiz, ekonomik süreci insan istencinden bağımsız olarak işleyen bir düzenek gibi ele almışlardır: Yurttaş toplumunu “kapitalist toplum” olarak gördükleri için, başka türlü yapmaları başından engellenmiştir.

Herşeye karşın, modern Devlet ve modern Yurttaş Toplumu Milton Friedman’ın ve başka pekçok ekonomistin sandığı gibi düşmanlar değildirler. Aile ile birlikte etik İstencin altına düşen bu her iki kurum da özsel olarak özgür duyunç ve istenç yapılarıdır. Bu nedenle hükümetlerin topluma karışması pekala toplumun hükümete karışması olarak da görülebilir. Önemli olan nokta hükümetin yurttaş toplumunun istenci tarafından belirlenmesinin düzeyi, yurttaş toplumunun kendisinin kavramına uygun bir realiteye ulaşmış olup olmadığıdır. Gelenek toplumu politik toplum değildir, ve ancak özgür toplum hükümeti kendi atadığı bir görevli olarak, kendi istencinin temsilcisi olarak belirleyebilir. Eğer devlet ve toplum arasında bir uçurum varsa, eğer devlet toplumun istencini anlatmıyorsa, o zaman devlet sürekli olarak topluma karışma, giderek ekonomik etkinliği bile üstlenme durumunda kalır. Özgür olmayan bir toplum herşeyden önce ekonomiye yeteneksizdir.

Ekonomi planlı olabilir, ama özgür de olabilir. Bütünsel bir planlama ancak uyrukların üretim sürecine özgür bireyler olarak katılmadıkları geleneksel-despotik kültürlerde başvurulan bir yöntemdir. Gene de devletin işi devletçilik değildir. Planlı ekonomi ön-modern toplum biçimlerine uygun görünür, çünkü bu kültürlerde kişisel hak kavramı ve dolayısıyla mülkiyet bilinci gelişmemiştir, yasalar yukarıdan dayatılır ve erginleşmemiş bir çocuk karakterinde olan uyruğun işi onlara boyun eğmekten öteye geçmez. Böyle kültürlerde, hak kavramının yetersiz bilinci daha ileri bir aşamada haksızlık olarak görülecek olan yolsuzluk, rüşvetçilik, kayırmacılık vb. gibi etmenleri normalleştirir.

Genel olarak özgürlüğün ve ussallığın yokluğunda, planlı ekonomi geçici bir önlemdir ve hiçbir zaman bir ekonominin realitesini kazanamaz. Ahlak-öncesi ve etik-öncesi insanı ahlaksal olarak ve etik olarak eğiten ve büyüten pazar ilişkileri ile karşıtlık içinde, planlama ancak bireysel ahlakın ve etiğin zayıflığı üzerine dayanabilir ve daha şimdiden zayıf olan ahlakı daha da zayıflatır, bireyi bir yetke altında olmaya ve kalmaya alıştırır. Özgür toplumlar hiçbir zaman böyle planlı bir “ekonomiye” yönelmezken ve kendilerinin planlanmalarına izin vermezken, geri despotik kültürlerin umudu olan devletçilik aynı moral gerilik nedeniyle bir ekonomi karakterini kazanmaz, görünürde bile bir ekonomiye benzemeye son vererek çözülür. Ekonomi kendi kavramı gereği yalnızca zorunlu olarak özgür ve etik olmakla kalmaz, ama ancak baştan sona etik yaşamın bir momenti olarak edimsel olabilir.

Planlı ekonomi devlet ekonomisidir, yurttaş toplumunun özgür ekonomisi değil. Devlet ekonomisi, eğer şu ya da bu ölçüde işliyorsa, devletin yurttaş toplumunun devleti olmamasının, henüz özgür bireyselliğin realitesinin yokluğunun sonucu ve göstergesidir. Tarihsel olarak ileriliğin değil ama geriliğin belgesidir.

Salt uyruktan ayrım içinde, yurttaşın hak, duyunç özgürlüğü ve etik istencinin bilincinde olan özgür birey olduğu düzeye dek, modern devlet yalnızca ve yalnızca onun istencinin anlatımı ve yasa onun özgürlüğüdür, ona yabancı ve onun üzerinde duran bir güç değil. Buna karşı, ekonomiyi planlamak etiği planlamak gibidir, ve özgürlüğü planlamak ise ancak özgürlüğün daha şimdiden olmadığı yerde, henüz yurttaş toplumu karakterini kazanmamış despotik kültürlerde olanaklıdır. Planlama bireyselliği öldürür, ya da daha iyisi, ancak bireyselliğin henüz doğmadığı despotik kültürde ona başvurulabilir.

Modern ekonomi “kapitalizm” midir? Marxist terminolojinin terimlerinde, kapitalizmdir, çünkü bu ideolojiye göre insan özgür değil ama yalnızca tözsel altyapının bir kipidir. İnsan istencinin değil ama fetişistik güçleri olan kapitalin güdümünde olan ekonomi bu öğretiye göre insanın değerlerini, inançlarını, ussallığını, onurunu, üstyapı denilen tüm kültürünü belirler. Ama böyle belirleme insansal herşeyin yok edilmesinden başka birşey değildir.

Bu terminolojide yurttaş toplumu kapitalist toplum olur, çalışan insan köle, demokrasi burjuva diktatörlüğü, ekonomi sömürü, ve uluslararası finans ilişkileri emperyalizm olarak yeniden tanımlanır.

Açıktır ki kapitalizm kavramsal olarak artı-değer ve hırs etmenlerinin sentezini anlatır. Yalnızca kapital kapitalizm değildir. Kapital büyüme istencini anlatan mülkiyet olarak modern ekonomik sürecin bir bileşenidir. Onda kendinde bir kötülük yoktur. Büyümesi değil, büyümemesi sorundur. Kapitalin büyümesi insan gereksinimin büyüme eğilimi ile birlikte gider ve gereksinimin büyümesi insanın kültürel büyümesine bağlıdır. Bu büyüme kapitali tanımlayan kazanç dürtüsü ile bütünüyle tutarlıdır ve insanların tutkularını özsel güdüsü olarak tüketir. Ve gene de bu sürecin tepeden tırnağa etik, dürüst, ussal olmasının önünde hiçbir engel yoktur. Tersine, etik belirlenim tutkuyu, duyguya, hırsa varoluşunun olumsuz bileşeni olarak bağımlıdır. Etiğin varlık nedeni insanın doğal geriliğinin, içgüdünün ve itkinin, hırs ve tutkunun kendisidir.

İnsan saltık tutumluluk ile varolması gereken bir varlık değil, tersine, gereksinimlerini sonuna dek açındırmaya belirlenmiş bir varlıktır. Gereksinim bireysel ve evrensel, her bir bireyin ve tüm bireylerin eksiksiz olarak açınmış gereksinimidir. Ve gereksinim doyurulacağı için gereksinimdir.

Kapitalin egemenliği denilen şey gerçekte insanın moral geriliğidir, ve paradoksal olarak etik gerilik nedeniyle kapitalin, ekonominin büyümesine değil, tersine kendini engellemesine götürür. Moral tutuculuk özgürlüğün önünde durur. Modern ekonomik süreçte yaşanan bunalımlar ancak yanılma-sınama yöntemi ile ilerlemeyi bilen tarihsel süreçte insanın moral geriliğinin sonuçları ve aynı zamanda onun moral, etik ve politik gelişimi için fırsatlardır. Ekonomi insan istencinin açınımı olduğu ölçüde fetişistik güçlerin bir oyun alanı değil, ama insanın gelişmekte olan özgürlüğünün belirişidir. Ve insan istencinin yaptığını yine ancak insan istencinin kendisi belirleyebilir.

Modern ekonominin büyümesinin ve gelişiminin önünde ne dönemsel bunalımlar miti, ne düşülecek dipler, ne de sözde egemen sınıfın komploları gibi engeller vardır. Modern toplumda yurttaşın istencinin ve gücünün üzerinde bir güç ve istenç yoktur. Modern yurttaş toplumu etik ve ekonominin özgürce üretime ve özgürce tüketime belirlenmiş ussal sentezidir. Bir etik problem çözme alanı olarak özgür ekonomi insan duyuncunun en yüksek güvencesi altındadır. Kapitalizm hiç kuşkusuz etik değildir. Kapital toplumsal yapının başka bileşenlerin yanında salt bir bileşen olarak değil de birincil ya da başat bileşen olarak kabul edildiğinde, kapitalin mantığı ahlaksal, törel, giderek yasal herşey ile çatışır ve hırsın ahlaksal olan ile çatışmada üstün gelmesi henüz etik gelişimin başlamamış olduğunu gösterir.

[YAZI SONU]