Şirket tüzel bir kişi, insan istencinin bir belirlenimidir. Hakları vardır, ve salt hakları olduğu için ödevleri vardır. Şirket aynı zamanda moral bir kişidir, eylemde bulunur, başka tüzel ve gerçek kişiler ile ilişkilere girer, kararlar alır, ve bunların doğruluk ve eğrilikleri açısından yargıda bulunması, tıpkı gerçek bir kişi gibi, bir insan gibi sorumluluk üstlenmesi gerekir. Şirket özerk bir altyapı değildir.

Şirket bir istenç belirlenimi olduğu için, onu oluşturan bireylerin sayısına bir sınır yoktur. Kâr amaçlı olabileceği gibi kâr gütmeyen bir yapısı da olabilir, eş deyişle kâr şirketin biricik varlık nedeni değildir.

Modern şirket yönetiminde şirket çıkarı biricik ilgili nokta değildir. Şirketin ilişkili olduğu başka kişileri, çalışanlar, müşteriler,  şirket ile iş gören başka şirketler, topluluklar, politik örgütler, sendikalar vb. tümü de gerekli olduğunda şirket kararlarında dikkate alınması gereken yanlardır (Edward Freeman). Şirket toplumdan yalıtılmış soyut bir varlık değildir ve kâr olarak değer üretmesi bile ancak kârdan başka değerlere de değer vermesi, evrensel insan haklarını hesaba katması ile olanaklıdır.

Ekonomik ilişkiler törel ilişkilerdir, öyle ki, törel olmayan ekonomi gerçekte ekonomi kavramına uygun düşmez.  “Toplum” (insan birlikteliğinin Aile ve Devlet biçimlerinden ayrı olarak) insan gereksinimlerinin karşılanması alanıdır. Tutucu geleneksel toplum biçimlerinde gereksinimler aşağı yukarı yalnızca durağan yaşam biçimlerinin sürdürülmesine sınırlıdır ve üretimin ve değiş-tokuş etkinliğinin düzeyi gündelik tüketimin sınırlı karakteri tarafından belirlenir. Bu geleneksel uyruk toplumları ile karşıtlık içinde, modern yurttaş toplumları (sivil toplumlar) gereksinimlerin sürekli ve sınırsız artışı ile nitelenir, ve buna göre kitlesel üretim ve kitlesel tüketim aynı sürekli ve sınırsız artış karakterini gösterir. Bu pazar ekonomisidir, onda üretim salt bireysel tüketim uğruna değil ama pazar uğrunadır, ve onda şirketin etkinliği bireysel ve toplumsal gereksinimin kesintisiz artışı tarafından güdülenir. Bu gelişen ve büyüyen ekonomik sürece koşut olarak, toplumun törel ve yasal yapıları da sürekli değişim içindedir.

Bu süreç bir yandan geleneksel toplumlar ve kültürler türlülüğünü küresel bir türdeşlik kültürüne doğru şekillendirir ve birleştirirken, öte yandan sürekli olarak yeni törel ölçünlerin ve yeni yasaların belirlenmesi ekonomik ve politik sürece büyük ölçüde yanılma-sınama yöntemleri ile ilerleyen bir süreç görünüşünü verir. Ekonomik gelişme törel gelişmeyi yanında ister, ve çözülecek törel  problemlerin ortaya çıkışı sık sık törel bozulma olarak algılanır.

1999’da dek Almanya’da yurt dışında rüşvet vermek yasal olarak kabul ediliyor ve giderek şirketler rüşvetleri vergilendirilebilir gelirlerinden düşüyorlardı. Bu durum kendisi ancak 1977’de ülke dışında rüşvet verilmesine karşı yasa çıkaran Birleşik Devletler’in baskısı altında değişti. İş dünyasındaki davranış ölçünlerinin doğruluk ve dürüstlük yönünde belirlenmesi, insanın eğrilikten değil ama doğruluktan yana olması zeminini ceza korkusu, yarar beklentisi vb. gibi  dışsal etmenlerde değil, ama insanın içsel törel doğasında, törel ussallıkta bulur.

*Savings and loan crisis (https://en.wikipedia.org/wiki/Savings_and_loan_crisis).

İş ilişkileri ister bireyler ister şirketler arasında olsun sözleşme ilişkileridir, ve sözleşme yanların özgür istençleri ile girdikleri bir alış-veriş anlaşmasıdır.  Sözleşme tüzel kişileri, haklarının bilincinde olan bireyleri gerektirir. Bu düzeye dek sözleşme gerçek anlamda ancak özgür toplumlarda, Yurttaş Toplumlarının tüzel, ahlaksal ve törel olarak gelişmiş bireyleri arasında olanaklıdır. Sözleşme ekonomik gelişimin özünde yatar, öyle ki bir toplumun gönenci, gereksinimlerinin eksiksiz olarak karşılanması ve en sonunda mutluluğu sözleşmelerin yerine getirilmesinin, onun etik karakterinin yüksekliğinin bir işlevidir.

Sözleşmenin güdüsü sözleşmeye giren yanların gereksinimleri gibi görünür. Ama bu görüngüdür. Sözleşme mülkiyet iyeleri olan özgür tüzel kişilerin varlığından ötürü zorunludur. Başka bir deyişle, sözleşme bir araç olmaktan çok daha yüksek bir anlamda kendinde bir erektir. Ekonominin olması için sözleşme olmalıdır. Sözleşmenin özgür istenci varsayması ölçüsünde, despotik kültürlerin ekonomisi bir tür doğal ekonomiden, bir gereksinimler ekonomisinden daha öteye geçmez. Bu kültürlerde insan gereksinimi büyümez çünkü istenç büyümez.

İş etiğinin belirlenimi sözleşmede bulunan yanların sözlerini yerine getirmeleri olarak doğruluk ve dürüstlüktür. Bütün bir modern ekonominin işlemesi, dolayısıyla gönenç bireysel ve toplumsal etik karakterin başarımıdır.

Sözleşme insanın kişi olduğunun ilk göstergesi ve kanıtıdır. Ancak özgür insan sözleşme yapabilir çünkü ancak mülkiyeti olan insan sözleşme yapabilir ve bir değiş-tokuş ya da alış-veriş ilişkisine girebilir.

Mülkiyet özgürlüğün ilk belirişi, soyut istencin, boş ego olarak egonun ilk belirliliği, ilk realitesidir. Herşey mülkiyet olabilir — insan bile. Duyunçsuz istenç olarak keyfi özgürlüğün korkutucu olmasının nedeni istencin ancak istenç karşısında, ancak bir Şey olmayan istençli insan karşısında sınır tanımasıdır. İstencin istenç ile ilişkisinde doğal zor ve şiddet ilişkisine karşı ilk almaşık doğar. Özgürlük korkusu, liberalizm ya da neoliberalizm denilen şeyin yarattığı nefret istençsizliğin bütünüyle olağan tepkisidir.

Mülkiyet hakkın en dolaysız anlatımı, istencin başka istençler ile ilişkisinin olanağıdır. Mülkiyet ahlakı önceler, ve ahlaksız mülkiyet korkunçtur. Modern toplumda sömürüyü olanaksız ve haksız kılan etmen istenç-istenç ilişkisi olarak sözleşmedir. Sömürünün varlığı sözleşmenin yokluğudur. Bu nedenle toplu sözleşme denilen kollektif eylem modern ekonomide öylesine birincil önemdedir. Sözleşme ilişkisi iki yanın da özgür yurttaş karakterini kazanmış olmasını öngerektirir ve bu büyüme süreci insanın tüzel, ahlaksal ve etik bilincinin oluş sürecidir. Bu nedenle yurttaş istencinin yokluğu ile tanımlanan yığınlar, kitleler, halklar durumunda sömürü kaçınılmazdır. Ve bu nedenledir ki demokrasi istençsiz yığınların, kitlelerin devleti değil, ama yurttaş toplumunun devletidir. Ve istençsiz oldukları içindik ki yığınlar, kitleler vb. önderlere gereksinirler. Sömürü iki yanın da moral geriliğine bağlıdır, ve kültürün bu aşamasında, hak bilincinin, duyuncun ve özgürlük bilincinin henüz gelişmekte olduğu aşamada sömürü kötülüklerin en büyüğü değildir.

Sözleşme kişiler arasında özgürce oluşturulan özdeş istençtir ve insan duyunçsuz çocuk yerine koyulmadıkça sözleşmenin sömürü ilişkisi olduğu ileri sürülemez. Yurttaş Toplumunda sözleşme ilişkisine giren yanlar (çalışan olarak işgücünü sunan yan ve çalıştıran olarak ücreti sunan yan) bu ilişkiye özgürce girerler. Dışsal zorunluk, darlık etmeni insanın özgürlük karakterini ve özgürlüğün sorumluluğunu silemez. Sözleşmedeki yanlar arasında bir “güç ilişkisi” yoktur ve iki yan da yurttaşlar olarak yasa önünde eşittir (“şirket yurttaş” şirketin tüzel kişiliğinin bir başka anlatımıdır).

İşgücü çalışanın mülkiyetidir ve sözleşmede onu zor yoluyla değil ama kendi istenci ile sunar. Özel mülkiyetin zorunlu olarak götürdüğü sözleşme kişiler arasındaki ilişkidir ve kişi olmak insanın ilk belirlenimidir. Evrensel insan hakları bildirgesinde görülen tüm haklar “kişi”nin haklarıdır ve “kişi” olmak istencinin bilincinde olmaktır.

İnsan haklarını, özgürlüğü ve istenci yok sayan idiotik ideoloji sözleşme ilişkisini sömürü olarak görür. İnsanı dışsal etmenlerin istençsiz oyuncağı olarak gören bu bakış açısına göre, sömürünün kaldırılması mülkiyetin kaldırılmasını gerektirir. Sözde sosyalist ya da komünist “ekonomi”de tüm üretim araçları ile birlikte işgücü de kamulaştırılır. İnsan ortadan kaldırılır çünkü istençsizleştirilerek kamusallaştırılır. Toplumculuk adına toplumsal istenç ortadan kaldırıldığında, “ekonominin” kendisi işkenceye döner.

Eşitsizlik ve işsizlik sorunlarını çözme sorumluluğu daha yükseği olmayan, daha güçlüsü olmayan politik güç olarak yurttaş toplumunun Devletine düşer. Yurttaşlık istenci, gerçek politik güç olarak, işsizliği ortadan kaldırma, ücret ve vergi süreçlerini belirleme, kısaca mülkiyet dağılımını türeli olarak düzenleme gücüdür. Demokratik toplumun en son üyesine dek ve eksiksiz olarak yurttaşlık bilincini kazanmasının önünde saltık olarak hiçbir engel yoktur.

Etik. Etik ya da Törebilim insanın Aile, Toplum ve Devleti kucaklayan törel yaşamına insanın kendisi tarafından getirilen belirlenimleri bilme isteğinden doğar. Törebilim birer istenç belirlenimi olan törel kavramları inceler, törel ölçünler ya da normlar üretmekle, insanların neyi istemeleri gerektiğini saptamakla ilgilenmez. Bu son iş modern dönemde özel ve kurumsal bireylere aittir, çünkü özgür birey kendi istenci ile ussaldır, ve çünkü her bir kurumun kendine özgü koşulları ve durumları genel olarak geçerli olacak ve ancak yaptırımlar ile yürütülebilecek kurallar getirilmesini olanaksızlaştırır. Uygulamalı etik istencin doğru olanı hedefleyen çabası olarak tarihe bırakılır.

Etiğin yalnızca doğru olanın incelemesi değil, ama doğru olanın istenmesi olması etiğin incelemesini olduğu gibi realitesini de görelilikten uzaklaştırır, ‘etik görelilik’ denilen şeyin kendisini etik-dışı yapar.

Etik olmak doğru olmak ile birdir. İnsan iyi olanı istediği aynı ussallık ile doğru olanı da ister. Etik normların doğru olmadıkları yargısı onları dolaysızca etik-dışı olarak olumsuzlamaya götürür. İnsanlar için en iyi yaşama yolu kavramının varlığı etiğin kendisini bir gelişim süreci olarak, ereksel olarak gösterir.

İş Etiği. Törebilim bütününde insan ilişkilerinin bilgisini konu alırken, “iş etiği” ya da “iş törelliği” genel olarak toplumsal ilişkileri inceler, çünkü toplum alanı (aile ve devlet alanlarından ayrı olarak) insan ekonomik ilişkilerinin alanıdır. İş Etiği alış-veriş ya da değiş-tokuş etiğidir ve iş ilişkilerini haklı, ahlaklı ve yasal olmaları bakış açısından ele alır.

Toplumda insanlar gereksinimlerini karşılama amacıyla bir araya gelirler. Özgürdürler, bireysel doyumları ile ilgilenirler, ve yabancıdırlar. Toplumsal ilişki ne aile ilişkisidir, ne de politik ilişki. Ve gene de dürüstlük, saydamlık, sorumluluk bilinci bu ilişkiler düzlemine insansal niteliğini kazandırmalı ve yabancılığı yenmeli, bireyin yaşamının büyük bölümünü geçirdiği toplum onun ikinci ailesi olmalıdır.

Bireylerin mülkiyet iyeleri olan özgür kişiler olarak ilişkileri çıkar ilişkileridir, ve törellik bu ilişkilerin tek-yanlı değil ama karşılıklı olmasını gerektirir. Bireysel çıkar törel bir belirlenimdir. Ancak öz-çıkar duygusu hırsa dönüştüğü ve kendini başka her değerin üzerine koyan bir karar ve eylem güdüsü olduğu zaman törel ve dolayısıyla ekonomik karakterini yitirir, törel ve yasal belirlenimler ile çatışma içine düşer. Ekonomi hakkın çiğnenmesi değil, tam tersine hakkın edimselleşmesi ortamıdır, çünkü ekonomik ilişki özgür bireyler arasındaki sözleşme ilişkisidir ve sözleşmede yanların hakları ve yükümlülükleri eşittir. Törel iyilik ve törel doğruluk ekonominin ve böylece toplumsal gönencin güvencesidir.

Küreselleşme. Ekonomik olarak, Küreselleşme bütün bir yeryüzünün tek bir Pazar biçimini kazanması anlamına gelir. Toplumsal olarak, Küreselleşme Yurttaş Toplumunun evrensel toplum modeli olarak gerçekleşmesi, dünya toplumlarının tek bir Toplumun, Yurttaş Toplumunun karakterini kazanması demektir. Politik olarak, Küreselleşme insanlığın istencini özdeş yasalarda anlatması, özgür istenç birliğini anlatan bir evrensel insanlık Anayasası altında varolmasıdır. Kültürel olarak, Küreselleşme kültürel-çoğulculuğun eksiksiz uygarlık düzleminde ortadan kaldırılması, gerçek insan değerleri düzleminde tüm kültürlerin eşit ölçüde yüksek, eş deyişle ideal olarak türdeş yapılar kazanmasıdır.

Ekonomi ve Küreselleşme. Küreselleşme yalnızca ekonomik ilişkilerin değil ama özgür ekonomik ilişkilerin olmasını öngerektirir. Bu tüm gümrük sınırlamalarının ortadan kaldırılması, bütün bir yeryüzünün tek bir sözleşme ve pazar alanı olması, yeryüzünün tüm toplumlarında uyrukların hakları, ödevleri ve politik istençleri ile bireyler olarak yurttaş karakterini kazanması demektir. Yurttaş Toplumu ulusal, etnik, dinsel, ırksal, sınıfsal, eşeysel, bölgesel, yerel vb. tüm kültür ve doğa ayrımlarını bir yana bırakan ve insanları  özgür bireyler olarak alan ekonomik ilişkiler alanıdır. Gerçek ekonomik etkinlik dürüstlüğü, doğruluğu, sorumluluğu gerektirir, ve bu karakter ise ancak birey tarafından, kendi istencinin ve duyuncunun bilincinde olan eğitimli ussal insan tarafından başarılır.

Pozitif Etik? Her kültürün kendine özgü etik normları vardır, bunlar onunla göreli olarak saltıktır.

Etik kavramı görelilik anlatmaz: 1) Hiçbir insanın başkasından daha az hakkı kabul etmeye hakkı yoktur. 2) Doğruluk kimilerinin doğru bulamayacağı birşey değildir. 3) Etik olan, kavramın nesnel, evrensel karakterinden ötürü, kendinde haklı ve doğru olarak iyi olandır.

Etik realite reelleşmiş İyidir: Hak olarak iyinin ve ahlak olarak iyinin birliği. Törel yaşamın haklı olması gerekir; dahası, törel yaşamın ahlaksal olarak da haklı olması gerekir.

Tarihsel ya da kültürel görelilik yalnızca realitenin kavrama doğru gelişmekte olduğunu anlatı ve işlerin geçici bir durumudur. Göreli etik kötü etiktir, ve tarihsel etik normlar ancak başka etik normlar ile karşılaştırma içinde ve kendileri için iyidir, kendinde değil.

Tarihin göreli olanda sonlanmaması gerekir. Eğer tarih ereğinden önce pıhtılaşırsa, kaçınılmaz olarak özgürlük bilinci tarafından çözündürülür. Gelişim için gerekli olan tek şey etik yapıların katılaşmaması, akışkanlıklarını, değişim ve gelişim olanaklarını sürdürmeleridir. Bu istencin işlevidir. Tarihsel etik normlar kavrama uygun düşmedikleri için göreli, geri, ve en sonunda töre-dışı, etik-dışıdırlar. Pozitif ya da göreli etik normların saltık olarak görülmesi kültürel gelişimin durdurulması, tarihin kendisinin askıya alınmasıdır. İmparatorluk Çininde, Kast Hindistanında, genel olarak despotik kültürlerde olan budur.

Pozitif norm evrenselleştirilemez ve bir kategorik imperativ yapılarak öğütlenemez. Özgürlük bir öğüt sorunu değildir. Ve tikel bir normun evrenselleştirilmesi önerisi ise tam olarak pozitivizm dediğimiz özgürlük-öncesi bakış açısından gelebilir. Her norm, giderek en ahlak-dışı, etik-dışı, yasa-dışı olanlar bile evrenselleştirilmeye açıktır. Gerçekte, norm daha şimdiden kendinde evrenseli imler ve önemli olan şey normun olması değil, normun gerçek etik değer taşıyıp taşımadığıdır.

Bir kültürde ya da bir tarihsel dönemde haklı, iyi ve doğru olan bir başkasında öyle olmayabilir. Dinsel doğrular ve eğriler, sorgulanmadan kabul edilen gelenekler, korku ve yetke üzerine dayanan görenekler kültürden kültüre türlülük gösterir, ve bu tam olarak moral görelilik dediğimiz şeyin bir kültürler çokluğunda sergilenişidir. Birinde kabul edilen belirlenimler bir başkasında yanlış olarak görülüp kınanabilir. Benzer olarak, yasalar çağdan çağa, kültürden kültüre türlülük gösterir, birinde haklı olan pekala bir başkasına göre bütünüyle haksız görünebilir.

Bu kültürel görelilik kültürel çoğulculuk denilen şeydir ve evrensel bir İyinin, küresel bir İyinin varlığı ile geçimsizdir. Törel yaşam iyi olarak iyi uğruna, doğru olarak doğru uğruna belirlenen yaşamdır. İnsan doğası ya da insan özü evrenseldir, ve salt bu olgu kültürel İyilerin üstünde ve ötesinde evrensel bir İyinin varlığını gerektirir. Ussal insan doğasının belirlenimi olan saltık iyi ve doğru nitelikleri tüm göreli iyileri ve doğruları kendine doğru çeken ve onları sürekli ortadan kalkış ve daha doğru ve daha iyi olana doğru gelişim sürecinde tutan etmendir.

Küreselleşme etik normların değişimlerinde bir evrimi, bir gelişmenin yer almasını ön-koşulu olarak gerektirir. Dahası bir türdeşleşmeyi, evrensel bir ekonomik-etik ilişkiler alanının, evrensel bir kültürün şekillenmesini ister. Ve bu türdeşleşme tikel bir tarihsel kültürün etik normlarını değil, evrensel insanlık normlarını varsayar. Küreselleşme insanlığın özsel olarak ussal bir varlık olduğunu, doğrudan, iyiden, güzelden yana olduğunu varsayar. Aristoteles “kentin ereği ve amacı iyi yaşamdır” diyordu (Politika). Şimdi kent bütün bir yeryüzü olmaktadır.  Ve yine Aristoteles “toplumsal yaşamın kurumları bu erek için araçlardır” diyordu. Şimdi bu kurumlar tüm bireyler için, tüm insanlık için gönenç ve mutluluk yaşamının güvenceleri olmaktadır. Çünkü insan özsel olarak ussal bir varlıktır.

Evrensel gönenç ancak evrensel emeğin ürünü olabilir, kimilerinin sandığı gibi hırsın değil. Hırs sömürünün zeminidir çünkü istenci yendiği için hırstır ve belirlenimi doymak bilmezliktir. Hırs yasadışı değildir. Ama etik değildir çünkü bilinçsiz bir dürtü olarak özgür değildir, aslında “etik-dışı” olanı yaratan etmenler arasındadır. Hırs üzerine dayalı ve buna göre ussal etik normları, giderek yasaları bile çiğneyen “ekonomi”ye pekala kapitalizm denebilir. Gerçekte kapitalizm bir realite olmaktan çok bir ideoloji, doğum yerini hırsın kendisinde bulan bir ütopyadır, çünkü kapital her durumda ussal istencin denetimi altındadır, bir fetiş olarak özerkliğini yalnızca ideolog ve kapitalist doğrular, ikisi de kapitalin birincilliği konusunda aynı görüştedir.

Güdüsünü hırstan alan kapitalist “ekonomi” yolsuzluk, rüşvet, kayırmacılık, giderek dolandırıcılık gibi etmenler nedeniyle gerçekte ekonomi karakterini taşımaz, en iyisinden ‘kötü bir ekonomi’ adını hak eder. Böyle ekonomiler, ister bireysel isterse kurumsal ölçekte olsun, henüz etik karakterin gelişmediği, insanların hırslarının peşinde kör gibi davrandıkları ve insan hakları kavramının bilincinde olmadıkları bir evreye özgüdür. Ama insan moral bir varlıktır, etik bu etik-dışını yener, hırs daha düzgün yasalar yoluyla kendini yener ve dizginler.

Etik gelişimin modern özgürlük dönemini karakterize ettiği düzeye dek, ekonomik gerilikler genel olarak etik geriliklerin bir izdüşümüdür.

[YAZI SONU]